بریده‌هایی از کتاب قصه‌های بهلول

خواجه‌ای توانگر، عمارتی رفیع می‌ساخت و صدها عمله را صبح تا شام به کار داشته بود و به جای دستمزد بدانان نان خشک می‌داد، کسی از برابر عمارت می‌گذشت. بهلول را دید که ایستاده و می‌نگرد. پرسید: اینجا چه خبر است؟ بهلول گفت: هیچ، نان می‌دهند و جان می‌ستانند.

مسقطی گوید: روزی از گورستان می‌گذشتم. بهلول را دیدم که بر بالای قبری نشسته با خاک بازی می‌کند. گفتم: سبب چیست که بیشتر اوقات در گورستان به سر می‌بری؟ گفت: نزد قومی به‌سر می‌برم که مرا آزار نمی‌رسانند و اگر از پیش ایشان غایب شوم، مرا غیبت نمی‌کنند. گفتم: نان بسیار گران شده، برای آن دعا کن. گفت: از گرانی نان باک ندارم، اگر چه یک دانهٔ گندم یا جو، به مثقالی از طلا یا نقره باشد، چه بر من است که خدای تعالی را بندگی کنم و بر اوست که روزی مرا برساند.

بهلول گفت: آنانکه در آبادی هستند، آخر کجا روند؟ خلیفه گفت: اینجا آیند.

اصل در طعام آن است که لقمه، حلال باشد وگرنه لقمهٔ حرام را به صد آداب هم تناول کنی، سبب تیرگی دل می‌شود و امّا سخن گفتن، باید برای رضای خدا باشد که اگر غرض، دنیا باشد، خاموشی بهتر از سخن گفتن است و امّا راجع به خفتن باید که در وقت خوابیدن بغض و کینه و حسد در دلت نباشد و در ذکر حق باشی تا به خواب روی.

روزی خلیفه او را گفت: چندی است که سیاهی شب مرا به خوف می‌اندازد. بهلول گفت: تا امروز نشنیده بودم کسی از چیزی که بدان مدیون است، بترسد.

بهلول گفت: همان‌طور که از ترکیب آب و خاک سر آدم می‌شکند، از ترکیب آب و انگور هم متاعی به دست می‌آید که جز شر و فساد، چیزی از آن عاید نمی‌شود. خلیفه از پاسخ آموزندهٔ بهلول، منفعل و شرمنده گردید و دستور داد بساط شراب را برچیدند.

گفت: سخن راست از دیوانگان باید شنفت

بهلول گفت: سؤال و جواب قیامت هم به همین طریق است. آنانکه در این جهان درویش بودند و از تجمّلات دنیوی بهره‌ای نداشتند، آسوده می‌گذرند و آنانکه پای‌بند تجمّلات بودند، به مشکلات گرفتار می‌شوند.

روزی بهلول به حضور خلیفه رفت، در حالی‌که خلیفه بر تخت نشسته بود و دیگران ایستاده بودند. گفت: السلام علیک یا الله خلیفه گفت: من الله نیستم. بهلول گفت: السلام علیک یا جبرئیل. خلیفه گفت: من جبرئیل نیستم. گفت: الله نیستی، جبرئیل نیستی، پس چرا آن بالا رفته و نشسته‌ای؟ تو هم به زیر آی و در میان مردمان بنشین.

خواجه‌ای توانگر و مغرور خواست با او ظرافتی کند. پرسید: آیا هیچ شباهتی میان من و خودت می‌بینی؟ بهلول گفت: میان تو و خودم تشابهی عجیب می‌بینم و آن اینکه هردو، چیزی تهی و چیزی پر در خود داریم. خواجه پرسید: آن چیست؟ بهلول گفت: آنچه تهی است جیب من و کلّهٔ توست و آنچه پر است جیب تو و کلّهٔ من.

خلیفه که به گمان خودش اتّخاد سند کرده بود و خود را پیروز می‌دید، با قیافه‌ای حق به جانب پرسید: پس چه دلیل دارد که همین آب و انگور را اگر مدّتی در آفتاب بگذارند حرام می‌شود؟ بهلول گفت: اگر قدری خاک بر سر انسان بریزند آیا صدمه‌ای به او می‌رسد؟ خلیفه گفت: نه بهلول پرسید: اگر بعد از خاک قدری آب هم روی آن بریزند، آیا ایجاد زحمت می‌کند؟ خلیفه گفت: نه بهلول پرسید: حال اگر همین آب و خاک را بهم مخلوط کنند و از آن خشتی بسازند و بر سر انسان بزنند، آیا صدمه می‌رساند؟ خلیفه گفت: البتّه، سر انسان می‌شکند.

روزی بهلول وارد دارالخلافه شد و هارون‌الرّشید را دید که مشغول صرف شراب است. به منظور اینکه خودش را تبرئه کرده باشد، از بهلول پرسید: اگر کسی انگور بخورد حرام است؟ بهلول گفت: نه. خلیفه پرسید: بعد از خوردن انگور اگر مقداری آب بالای آن بیاشامد چطور است؟ - اشکالی ندارد. خلیفه پرسید: بعد از صرف انگور و نوشیدن آب، اگر مدّتی در آفتاب بنشیند چه مانعی دارد؟ بهلول گفت: مانعی ندارد.

از شاگردان مخصوص امام صادق (ع) بوده است. بهلول از بستگان نزدیک و به روایتی برادر مادری هارون‌الرّشید بود که با وجود این قرابت و انتساب، به علی‌بن‌ابی طالب (ع) و فرزندانش ارادت می‌ورزید

بهلول گفت: بدان که آنچه گفتی تمامی فرع است و اصل در طعام آن است که لقمه، حلال باشد وگرنه لقمهٔ حرام را به صد آداب هم تناول کنی، سبب تیرگی دل می‌شود و امّا سخن گفتن، باید برای رضای خدا باشد که اگر غرض، دنیا باشد، خاموشی بهتر از سخن گفتن است و امّا راجع به خفتن باید که در وقت خوابیدن بغض و کینه و حسد در دلت نباشد و در ذکر حق باشی تا به خواب روی.

روزی، خلیفه به بهلول گفت: چرا شکر خدای را به‌جا نمی‌آوری که تا من بر شما حاکم شده‌ام، طاعون از میان شما برخاسته است؟ گفت: خداوند عادل‌تر از آن است که در یک زمان دو بلا بر ما گمارد.

«المُؤمِنُ مُجاهِدُ به سَیفِهِ وَ لِسانِهِ؛ مؤمن جهاد می‌کند با شمشیر و زبان خود.» بهلول از کسانی است که پشت‌پا به دنیا زده و اعراض از ما سوی الله نمود. او نفس خود را کشت و عقل خود را زنده نمود و به مقامات عالی و ذروهٔ علیای انسانیت نایل گردید و هرگاه به دنیا توجّه می‌کرد، همه چیز برای او موجود بود؛

روزی عدّه‌ای را دید که به دعای باران بیرون می‌روند و همهٔ اطفال مکتب‌ها را با خود همراه می‌برند. پرسید: این طفلان را کجا می‌برید؟ گفتند: تا دعا کنند، که ایشان بی‌گناهند و دعایشان مستجاب می‌شود. گفت: اگر دعای ایشان مستجاب می‌شد، یک مکتبدار در همهٔ عالم زنده نمی‌ماند.

روزی عدّه‌ای را دید که به دعای باران بیرون می‌روند و همهٔ اطفال مکتب‌ها را با خود همراه می‌برند. پرسید: این طفلان را کجا می‌برید؟ گفتند: تا دعا کنند، که ایشان بی‌گناهند و دعایشان مستجاب می‌شود. گفت: اگر دعای ایشان مستجاب می‌شد، یک مکتبدار در همهٔ عالم زنده نمی‌ماند.

روزی بهلول بر هارون‌الرّشید وارد شد. خلیفه گفت: مرا پندی ده. بهلول پرسید: اگر در بیابانی بی‌آب، تشنگی بر تو غلبه کند چندان‌که مشرف به موت شوی، در مقابل جرعه‌ای آب که عطش تو را فرو نشاند چه می‌دهی؟ هارون گفت: صد دینار طلا. بهلول پرسید: اگر صاحب آب به پول رضایت ندهد؟ هارون گفت: نصف پادشاهی‌ام را. بهلول گفت: حال اگر به حبس‌البول مبتلا شوی و رفع آن نتوانی، چه می‌دهی که آن را علاج کنند؟ هارون گفت: نیم دیگر سلطنت ام را. بهلول گفت: پس ای خلیفه، این سلطنت که به آبی و بولی وابسته است، تو را مغرور نسازد که با خلق خدا به بدی رفتار کنی.

شاعری مهمل‌گوی، بهلول را گفت: چون به خانهٔ «کعبه» رسیدم دیوان شعر خود را برای تبرّک به «حجرالاسود» مالیدم. بهلول گفت: اگر در آب زمزم می‌مالیدی بهتر بود.