بریده‌هایی از کتاب کودتا

شرکت نفت ایران و انگلیس علاوه بر تأمین نفت انگلستان مهم‌ترین منبع درآمد ارزی کشور انگلستان به حساب می‌آمد و دولت کارگری انگلیس که در مضیقه بود می‌بایست با پرداخت ارزهای معتبر نفت مورد نیاز خود را تامین کند و این وضعیت، شرایط را برای دولت حزب کارگر در انتخابات پیش رو بسیار دشوار می‌کرد.

سفیر بریتانیا به شدت ملی شدن صنعت نفت را محکوم کرد.

همزمان روس‌ها از شمال، بریتانیایی‌ها از جنوب و غرب به سرعت برق به ایران یورش آوردند. نیروهای نظامی و مسلح روس و بریتانیا، نیروی دفاعی محقر و ضعیف ایران را غافلگیر کرد. حملات نیروی هوایی بریتانیا نیروی دریایی رضاشاه را به کلی نابود کرد.

من و آلن به خوبی می‌دانستیم که جمع حاضر به شدت طرفدار اسرائیل و منافع آن است. از این رو یکی از نکاتی که من و آلن، با هم و جدا جدا، بارها روی آن تأکید کردیم این واقعیت بود که ایران یک کشور عربی نیست و روابط بسیار حسنه، البته غیررسمی، با اسرائیل داشته است. این روابط زمانی که اسرائیل در راه‌اندازی سازمان اطلاعات و امنیت کشور ایران به کمک ایران و آمریکا شتافت به اوج خود رسید. این اقدام غیررسمی اسرائیل به طور کامل از نظرها مخفی بود اما از نظر ایرانی‌ها بسیار حائز اهمیت و درخور تقدیر بود.

به همکاران انگلیسی‌ام گفتم دورۀ ریاست‌جمهوری ترومن رو به پایان است و جمهوری‌خواهانی که به نظر پیروز انتخابات بعدی هستند ممکن است با تیم فعلی کاخ سفید متفاوت باشند. با این حال وقتی به من گفتند در بارۀ اجرای این طرح با افراد مختلفی گفتگو کرده‌اند و طرح بسیار دقیق و جامعی دارند شک و دودلی‌ام از بین رفت و فهمیدم مصمم هستند. در این مرحله من با کوچران، سروان هنری مونتیگ، معاونش، و آقای گوردن سامرست، کارمند عالیرتبۀ اداری که تازه از تهران آمده بود، جلسه داشتم. در همین جلسه متوجه شدم آن‌ها حتا طرح نهایی اجرای عملیات را هم کشیده‌اند و با علم به این‌که ممکن است آمریکا و انگلستان بر سر این موضوع اختلافات سیاسی داشته باشند هر تأخیری در اجرای عملیات را بی‌فایده و هدر دادن زمان قلمداد می‌کردند.

بین سال‌های ۱۹۴۶ تا ۱۹۵۱ [۱۳۲۵ – ۱۳۳۰] یعنی پنج سال هفت دولت در ایران عوض شد و این روند باید متوقف می‌شد. هرچقدر شاه از مصدق متنفر بود، پیرمرد روز به روز میان مردم محبوب‌تر می‌شد. به قدرت رسیدن مصدق یک ضرورت عملی بود. مصدق وعده‌های فراوانی به مردم داده بود. شاه بعدها در این باره نوشت: «فی‌الواقع چه کسی می‌توانست مخالف مصدق باشد؟ او قول داده بود با پول نفت همه را ثروتمند کند، با خارجی‌های چپاولگر بجنگد و حقوق ایران را استیفا کند. و آمار ملت از دانشجو و افراد نخبه و روشنفکر گرفته تا عموم مردم زیر پرچم او رفتند.»

بریتانیا که نتوانسته بود محمد مصدق را از ملی شدن صنعت نفت منصرف کند طرح اولیۀ آژاکس را پایه‌ریزی کرد. مهم‌ترین انگیزۀ بریتانیا جبران شکستشان در ملی شدن صنعت نفت ایران بود.

بریتانیا که نتوانسته بود محمد مصدق را از ملی شدن صنعت نفت منصرف کند طرح اولیۀ آژاکس را پایه‌ریزی کرد. مهم‌ترین انگیزۀ بریتانیا جبران شکستشان در ملی شدن صنعت نفت ایران بود.

کنفرانس تهران از ششم تا نهم آذر ۱۳۲۲ با حضور روزولت، چرچیل و استالین برگزار شد و شخص شاه نیز به طور جانبی در جلسات شرکت می‌کرد. او در تنها ملاقاتش با چرچیل، که دستاورد خوبی هم برای او بود، توانست خیلی سریع خودی نشان بدهد و مسائل مهم کشورش را با مهم‌ترین چهره‌های جهانی مطرح نماید. شاه علاوه بر چرچیل دیگر رهبران سیاسی یعنی روزولت و استالین را نیز جداگانه ملاقات کرد و این ملاقات‌ها علاوه بر اهمیت فوق‌العاده مهم تاریخیشان به مأموریت کنونی من ربط مستقیمی دارد.

یکی از افرادی که می‌خواستم ببینم ژوزف آپتون نمایندۀ موزۀ هنرهای متروپولیتن نیویورک بود. او هنگامی که برای بازدید از موزۀ اشیای عتیقه و بسیار زیبای ایران رفته بودیم ما را همراهی کرد و به ما اطلاع داد موزۀ متروپولیتن نیویورک در صدد امضای تفاهمنامه با دولت ایران است. در این موافقتنامه موزۀ متروپولیتن قرار بود مسئولیت اکتشاف و حفاری آثار باستانی در ایران را به عهده گیرد و تمام مکشوفات را با ایران نصف کند. به این صورت که هرچه به دست آید توسط آپتون به دو گروه مساوی تقسیم شود و بعد با شیر یا خط مشخص کنند کدام قسمت برای چه کسی است.

«دولت ایران باید بتواند بر اساس منافع ملی‌اش تصمیم بگیرد. با این حال شکست توافق برای پرداخت غرامت شرکت نفت ایران - انگلیس خرید نفت ایران توسط آمریکا را غیر ممکن می‌کند.»

رئیس‌جمهور آیزنهاور خیلی محکم و شفاف به مصدق هشدار داد چنانچه مناقشۀ نفتی با انگلستان حل و فصل نشود آمریکا از ارائۀ هر گونه کمک مالی به برنامه‌های مصدق خودداری خواهد کرد. مصدق آشکارا قصد داشت آمریکا را جایگزین در آمدهای نفتی ناشی از حذف بریتانیا کند.

از آنچه مطرح می‌کردند کاملاً مشخص بود افراد بسیار لایق، مطمئن و بانفوذی در داخل سیستم ایران دارند که خیلی روی آن‌ها حساب باز کرده‌اند. در همان مراحل اول مذاکرات به وضوح اعلام کردند عملیاتشان علیه اعلیحضرت نیست بلکه در حمایت از ایشان است. عوامل بریتانیایی ظاهراً روابط بسیار خوب و مطمئنی با دربار برقرار کرده بودند. این امتیاز بسیار خوب و ویژه‌ای بود و اگر دولت مصدق را سرنگون می‌کردیم می‌توانستیم از این امتیاز بسیار منتفع شویم.

مصدق هنرپیشه‌ای تمام‌عیار و قمارباز سیاسی بود. در مجلس توپ و تشر می‌زد، گریه می‌کرد، واقعاً اشک می‌ریخت، یا به ناگهان غش می‌کرد و از حال می‌رفت و باور داشت غرامتی که ایران بر اثر دعوای متقابل می‌تواند از انگلستان دریافت کند چندین برابر خسارتی است که شرکت نفت انگلستان ادعای آن را دارد، تازه اگر بتواند چنین خسارتی را در دادگاه به اثبات برساند. لذا به آمریکایی‌هایی که وی را از عواقب ملی شدن صنعت نفت بر حذر می‌داشتند می‌گفت: «ملی شدن صنعت نفت هیچ خسارتی برای ایران ندارد.» آچسن نتیجه‌گیری می‌کند این رفتار مصدق به واقع مظهر ضرب‌المثلی بود که می‌گوید هر کس باد بکارد طوفان درو می‌کند.

«مصدق به ناگهان و به عمد از آن حالت بشاش و بچگانه بیرون آمد. به سمت رئیس‌جمهور ترومن خم شد و ناگهان قیافۀ رقت‌انگیزی به خود گرفت و با صدای لرزانی گفت: ’آقای رئیس‌جمهور! من از طرف کشوری فقیر صحبت می‌کنم، کشوری بیابانی، کشور شن و خاک با تعدادی شتر و گوسفند.‘»

بریتانیا نیز وضع بسیار اسف‌باری داشت. شرکت نفت ایران و انگلیس علاوه بر تأمین نفت انگلستان مهم‌ترین منبع درآمد ارزی کشور انگلستان به حساب می‌آمد و دولت کارگری انگلیس که در مضیقه بود می‌بایست با پرداخت ارزهای معتبر نفت مورد نیاز خود را تامین کند و این وضعیت، شرایط را برای دولت حزب کارگر در انتخابات پیش رو بسیار دشوار می‌کرد.

هوور بنا به درخواست کوردل هیول وزیر امور خارجه برای عقد قراردادهای نفتی عازم تهران بود. شوروی نیز قصد داشت یک قرارداد نفتی در شمال ایران با تهران منعقد کند. آمریکا نسبت به این قرارداد هشدار داده بود و بر این باور بود شاید این قرارداد مقدمه‌ای برای ضمیمه کردن شمال ایران به شوروی باشد.

آخرین جایی که بازدید کردم یک کارخانۀ تریاک بود. مقامات ایران در صدد ریشه کن کردن مصرف تریاک بودند اما برای معتادان به تریاک کارت‌های سهمیه تهیه کرده بودند که روی آن عکس یک جمجمه حک شده بود و یک جمله به زبان ساده که می‌گفت مصرف تریاک کار بدی است یا چیزی شبیه به این. کارخانۀ تریاک توسط جوانی آمریکایی که عضو گروه میلسپو بود اداره می‌شد. طنز قضیه این بود که مادر این جوان رئیس انجمن مسیحیان مخالف مسکرات و مخدرات در زادگاهش بود.

در این موافقتنامه موزۀ متروپولیتن قرار بود مسئولیت اکتشاف و حفاری آثار باستانی در ایران را به عهده گیرد و تمام مکشوفات را با ایران نصف کند.

همزمان روس‌ها از شمال، بریتانیایی‌ها از جنوب و غرب به سرعت برق به ایران یورش آوردند. نیروهای نظامی و مسلح روس و بریتانیا، نیروی دفاعی محقر و ضعیف ایران را غافلگیر کرد. حملات نیروی هوایی بریتانیا نیروی دریایی رضاشاه را به کلی نابود کرد. پیاده‌نظام در پادگان‌های اطراف تهران به شدت بمباران شدند. یک هفته بعد از حمله، قبل از این‌که نیروهای متفقین به تهران برسند، نخست‌وزیر رضاشاه استعفا داد. جانشین او درخواست صلح کرد. با این‌که اعلام کرده بود تمام شرایط نیروهای متفقین را می‌پذیرد قوای روس و بریتانیا اعلام کردند تهران را در ۲۴ شهریور ۱۳۲۰ به اشغال خود در خواهند آورد.