بریده‌هایی از کتاب کودتا

بریتانیا که نتوانسته بود محمد مصدق را از ملی شدن صنعت نفت منصرف کند طرح اولیۀ آژاکس را پایه‌ریزی کرد. مهم‌ترین انگیزۀ بریتانیا جبران شکستشان در ملی شدن صنعت نفت ایران بود. البته ملی شدن صنعت نفت ایران برای آمریکا اهمیتی نداشت، آنچه ما از آن هراس داشتیم سیطرۀ روس‌ها در ایران بود.

شاه در فضای واقع‌گرایی، رهبری و برنامه‌ریزی رشد کرده بود اما مصدق روستایی پیر و بدذاتی بود که در حاشیۀ امور مهم و مسئولیت‌ها قرار داشت و مسائل را از زاویۀ دید هیجانی و احساساتی خودش تحلیل می‌کرد. با این حال زمان به قدرت رسیدنش به سرعت فرامی‌رسید.

در رأس این سلسله کلنل رضاخان قزاق بود که با کمک بریتانیایی‌ها، روس‌ها را از ایران بیرون راند. چند ماه بعد در اسفند ۱۲۹۹ او بدون اطلاع بریتانیایی‌ها تهران را فتح کرد. ژنرال ویلیام آیرون‌ساید یک روز صبح از خواب برخاست و رضاخان را در رأس امور دید.

آژاکس اسم رمزی بود که سازمان سیا روی این طرح گذاشته بود. سیا، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، قصد داشت این عملیات را در ایران انجام دهد که پرخطر و چندجانبه بود. این طرح، پادشاه ایران، وینستون چرچیل (نخست‌وزیر بریتانیا)، آنتونی ایدن (وزیر خارجۀ بریتانیا)، نمایندگان بریتانیایی و آیزنهاور (رئیس‌جمهور آمریکا)، جان فاستر دالاس (وزیر امور خارجۀ آمریکا)، و سازمان سیا را گرد هم آورده بود و هدف این اتحاد سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، بود.

قدم بعدی این بود که نظر شاه ایران را در این باره جویا شوم

اگر از زاویۀ دیگری به ایران نگاه کنیم می‌بینیم این کشور به جنوب شوروی دوخته شده است و قطعاً دسترسی شوروی به آب‌های گرم جنوب ایران را مسدود کرده است. درست است که دریای سیاه در اختیار شوروی است اما بر اثر وجود بسفر و داردانل از دنیای خارج دور افتاده است. این دو تنگه در دست ترک‌هاست که مردمانی بدعنق، مستقل و تندخو هستند و روس‌ها به خوبی می‌دانند نمی‌توانند روی آن‌ها حساب کنند. اگر روس‌ها بتوانند بر ایران مسلط شوند کنترل کامل خلیج فارس را در دست خواهند گرفت. این آرزوی روس‌هاست. بزرگ‌ترین رؤیای روس‌ها از دوران پتر کبیر یعنی از سال‌ها قبل، حدود دویست، دویست و پنجاه سال قبل، تا کنون همین قضیه بوده است، یعنی دسترسی به آب‌های جنوب ایران.

آژاکس اسم رمزی بود که سازمان سیا روی این طرح گذاشته بود. سیا، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، قصد داشت این عملیات را در ایران انجام دهد که پرخطر و چندجانبه بود. این طرح، پادشاه ایران، وینستون چرچیل (نخست‌وزیر بریتانیا)، آنتونی ایدن (وزیر خارجۀ بریتانیا)، نمایندگان بریتانیایی و آیزنهاور (رئیس‌جمهور آمریکا)، جان فاستر دالاس (وزیر امور خارجۀ آمریکا)، و سازمان سیا را گرد هم آورده بود و هدف این اتحاد سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، بود.

مهم‌ترین نکته‌ای که عرض کردم این بود که: «من به نمایندگی از چرچیل و آیزنهاور خدمت اعلیحضرت رسیده‌ام. برای اطمینان از این موضوع رئیس‌جمهور آیزنهاور شخصاً نمایندگی بنده را با بیان یک جمله در سخنرانی فردا در سانفرانسیسکو تأیید می‌کنند. این سخنرانی در کم‌تر از ۲۴ ساعت آینده ایراد می‌شود و رئیس‌جمهور این جمله را می‌گویند. نخست‌وزیر چرچیل نیز با بی‌بی‌سی هماهنگ کرده است که در اعلام نیمه‌شب بی‌بی‌سی تغییری جزئی داده شود تا حضرتعالی از این بابت خیالتان راحت باشد. فردا شب گویندۀ بی‌بی‌سی به جای آن‌که بگوید الان نیمه‌شب است خواهد گفت: الان (مکث) دقیقاً نیمه‌شب است.»

هواپیما پرید و واقعاً کار مهمی نداشتم انجام بدهم. حتا نمی‌توانستم روی مطالعۀ کتابی که دستم بود تمرکز کنم. کتاب را روی پا گذاشتم و با برخورد سردی هم که با بغل‌دستی‌ام داشتم دیگر رغبت نکرد با من حرف بزند و این‌گونه بود که اجازه دادم افکارم وحشیانه از این سو به آن سو برود. با این حال سعی کردم اهداف مشخصی را برای خودم در نظر بگیرم. اولین قدم تجسم موقعیت جغرافیایی ایران بود و سعی کردم ایران را با همۀ همسایگانش تجسم کنم.

مصدق در خانواده‌ای متمول و زمیندار به دنیا آمد و در فرانسه و سویس ادامۀ تحصیل داد و فارغ التحصیل شد. در آن دوران رقابت و مناقشه بر سر ایران، میان روسیۀ تزاری و بریتانیا در جریان بود و مصدق جوان طرفدار بریتانیا بود.