بریده‌هایی از کتاب درباره‌ی آزادی (آزادی فرد و قدرت دولت)

عالی‌ترین دستور «سودگری» همان قانون طلایی عیسی است که می‌گوید: «با دیگران آن کنید که می‌خواهید آنان با شما کنند».

برای انسان که خود را به مناسبت داشتن عقل اشرف مخلوقات می‌داند تنها راهنمایی که شایستهٔ شأن اوست عقل است. بنتام کوشیده است میزان عقلی مشخصی برای خوب و بد بیابد. به ویژه در پی آن است که چنین میزانی برای قانون‌گذاری و اقدام اجتماعی پیدا کند و در این کار موفق شده است. او معتقد است قانونی عادلانه است که نفع حداکثر افراد را تأمین کند.

هر قانونی که خوشی عدهٔ زیادی را تأمین کند، قانون خوب و عادلانه‌ای است و هر قانونی که از آن تنها عدهٔ کمی متمتع شوند بد و ستم‌گرانه و مردود است.

حال نهادهای اجتماعی ـ اگر از آن‌ها اکثر افراد سود برند، خوبند و اگر تنها منافع اقلیتی را تأمین کنند ظالمانه و معیوب‌اند.

آزادی عمل ما در کارهایی که صرفآ به خود ما مربوط است نامحدود است و از این قبیل است آزادی در ذوق و سلیقه و اعتقادات از هر قبیل که باشد و اعمالی که نتیجهٔ آن صرفآ به خود ما برمی‌گردد. اما وقتی به اعمالی می‌رسیم که نتیجهٔ آن به دیگران سرایت می‌کند، آزادی ما محدود می‌شود.

«آزادی»، نبودن مانع است و جامعه‌ای را آزاد می‌توان گفت که افراد آن برای دنبال کردن سعادت خود به موانع برخورد نکنند. این موانع ممکن است موانع سیاسی باشند و از ظلم حکمران ناشی شوند. ممکن است موانعی باشند که سلطنت دنیایی پیشوایان دین در راه مردم ایجاد کرده است

اصل مهم و موثر دیگر در اصول اخلاقی مردمان، از لحاظ آن‌چه باید کرد و آن‌چه نباید کرد، آن بوده است که مردمان، با خفت و خواری هوس‌ها و بیم‌های سروران و خدایان خود را پذیرفته و از آن خود کرده‌اند. این پذیرفتن امیال دیگری، ریاکاری نبوده است بلکه صمیمانه به آن معتقد می‌شده‌اند و به‌همین علت است که می‌بینیم تودهٔ مردم، از روی اعتقاد، «جادوگران» و کسانی را که در تعلیمات دینی طبقهٔ حاکم شک کرده‌اند بر آتش سوزانده‌اند.

رسم و عادت چنان ذهن مردمان را سد می‌کند که کسی نمی‌پرسد چرا باید عده‌ای از افراد بشر اصول و قواعدی را دربارهٔ رفتار و کردار به دیگران تحمیل کنند و این رکود ذهنی چنان کامل است که هیچ‌کس به فکر نمی‌افتد دلیل این امر را از دیگری بپرسد و یا حتی در ذهن خود در آن باره تفکر کند.

بر حسابگری لذات چنان‌که بنتام اعتقاد دارد ایرادهای بسیار گرفته‌اند. مخالفان او گفته‌اند نظریهٔ اخلاقی که او آورده مقام آدمی را تنزل داده است و دستگاه اخلاقی او دستگاه هوی‌پرستان و گرازان است.

در نظر بنتام خوشی‌ها از لحاظ نوع و کیفیت با هم اختلاف ندارند و اختلاف‌شان صرفآ در کمیت است. بنابراین اگر سایر شرایط مساوی باشند تصنیف «چاچاچا» همان ارزش را دارد که سمفونی نهم بتهوون. بنتام معتقد است آن‌چه ما لذات عالی‌تر و لذات پست‌تر می‌خوانیم در حقیقت لذاتی هستند که از لحاظ شدت و ضعف و پایداری و زودگذری یا سایر صفات کمّی با هم اختلاف دارند و جز این چیزی نیست.

چون همهٔ آدمیان خطاپذیرند هیچ کس حق ندارد عقیدهٔ مخالف را خاموش کند زیرا عقیدهٔ تازه‌ای که مخالف عقیدهٔ مرسوم است یا حقیقت است یا از حقیقت بهره‌ای دارد یا خلاف حقیقت است. اگر عقیده‌ای که آن را خاموش می‌کنیم عین حقیقت باشد نه تنها با خاموش کردن آن نسبت به صاحب عقیده جنایت کرده‌ایم، بلکه نسبت به سایر افراد آدمی و نیز نسبت به نسل‌های آینده جنایت کرده‌ایم زیرا حقیقت، نجات‌دهندهٔ آدمی است و با خاموش کردن آن از آدمیان، رهانندهٔ آنان را گرفته‌ایم.

مسلمآ ناپسند و خطا است که دولت بخواهد در مطالبی که در آن‌ها بحث و تردید هست، عقاید افراد را به جانبی که خود بخواهد متمایل کند. دولت می‌تواند به اشخاص گواهینامه‌ای به این مضمون بدهد که این اشخاص اطلاعاتی را که در موضوع به‌خصوصی باید اساس عقاید باشد، در مدرسه فرا گرفته‌اند.

استوارت میل پای‌بند عوام‌فریبی نیست و تحقیر خود را برای «توده‌های سفیه» صریحآ اظهار می‌دارد. وقتی از آزادی صحبت می‌کند می‌داند بهره‌مندی از آزادی وقتی ممکن است که افراد حداقل تربیت و بصیرت را دارا باشند و بتوانند بی‌جنجال و جدال گرد هم آیند و نیک و بد خود را روشن کنند. اگر چنین نباشد آزادی منجر به اغتشاش خواهد شد و حکومت به دست اراذل و اوباش خواهد افتاد.

در اجتماع کامل تنّوع ذوق‌ها و تنّوع استعدادها و در نتیجه تنّوع افراد وجود خواهد داشت. شرط اساسی چنین پیشرفتی آزادی است. بنابراین تأمین آزادی باید یکی از مهم‌ترین هدف‌های کسانی باشد که خواهان بهبود جامعه هستند.

استوارت میل معتقد بود که پیشرفت سیاسی و اجتماعی تنها در نتیجهٔ بهتر شدن افراد محقق می‌شود و بهتر شدن افراد تنها در این‌صورت ممکن می‌شود که آزادی داشته باشند استعدادهای خود را پرورش دهند و به کمال خود برسند. رسیدن به کمال فردی همان امکان رشد «فردیت» یعنی نموّ صفاتی است که فردی را از فرد دیگر متمایز می‌کند. در نظر میل چیزی مهم‌تر از این نیست که اجتماع اوضاع و احوالی فراهم کند که فرد بتواند استعدادهای خود را تکمیل کند و بروز دهد. چنان‌که مهم‌ترین وظیفهٔ باغبان آن است که موانع را برطرف کند و اوضاع و احوالی ایجاد نماید که هر یک از درختان بتوانند در نوع خود درخت کاملی شوند، در اجتماع نیز چنین است.

سقراط را کشتند اما حکمت سقراطی مانند خورشیدی بر اوج آسمان برآمد و جهانی را روشنی بخشید. عیسویان را به دهان شیران انداختند اما کلیسای عیسوی چون درختی برومند گسترش یافت و نهال‌های ضعیف را از میان برد. نابردباری اجتماعی ما کسی را نمی‌کشد و چیزی را ریشه‌کن نمی‌سازد اما صاحبان عقاید نو را وادار می‌کند که عقاید خود را پنهان دارند و از ترویج آن خودداری کنند.

اختلاف عقیده در میان مردمان بد نیست و نیک است. این اصول تا روزی که آدمی استعدادی بیش از آن‌چه اکنون دارد برای درک حقیقت پیدا کند، دربارهٔ اعمال آدمیان همان‌قدر صادق است که دربارهٔ عقاید آن‌ها. تا بشر کامل نشده است باید عقاید مختلف موجود باشد و باید آزمودن انواع مختلف زندگی نیز آزاد باشد.

به دلایلی که گفته شد، ضرورت دارد که افراد آدمی آزاد باشند هر عقیده‌ای که می‌خواهند داشته باشند و نیز واجب است که آزادی داشته باشند عقاید خود را بی‌پروا ابراز دارند و نشان دادیم که نبودن آزادی چه نتایج زیان‌بخشی برای خود مردمان و از راه آن برای اخلاق ایشان دارد.

هر نوع عملی که بدون علّت مشروعی موجب آسیب دیدن دیگران شود، جایز است که توسط افکارعمومی و در موارد شدیدتر با دخالت قانون ممنوع شود. آزادی فرد باید محدود به آن باشد که به دیگران آسیب نرساند. اما اگر از عمل او به دیگران آسیبی نرسد و صرفآ کاری که می‌کند به خودش مربوط باشد، به همان دلایلی که گفتیم عقیده و بیان آن باید آزاد باشد. عمل او نیز باید آزاد باشد و هیچ‌کس را حق ایجاد مزاحمت برای او نیست.

کسانی که معتقدند بستن دهان مخالفان فکری، زیانی ندارد، باید در نظر بگیرند که در نتیجهٔ این خاموشی اولا فرصت عادلانه‌ای به عقاید مخالف داده نمی‌شود که اگر بر حقند حقّانیت خود را اثبات کنند و دیگر آن‌که آن قسمت از این عقاید که آزادی بحث، ممکن بود بطلان آن‌ها را نشان دهد، در نتیجهٔ سکوت هرچند منتشر نمی‌شوند، از میان هم نمی‌روند و به‌جا می‌مانند. اما زیان بزرگ در ممنوع کردن بحثی که از آن نتیجه‌ای مخالف عقاید مقبول گرفته شود، به صاحب عقیده نمی‌رسد بلکه به مردمی می‌رسد که در نتیجهٔ این منع، نموّ و پیشرفت ذهن آن‌ها متوقف می‌شود و عقل آن‌ها از وحشت طغیان، راه و رسم بردگی در پیش می‌گیرد.