بریده‌هایی از کتاب درباره‌ی آزادی (آزادی فرد و قدرت دولت)

اگر هنوز در بعضی کشورها دیده می‌شود که زنان جز آرایش و پرداختن به ظاهر خود به فکر کار دیگری نیستند و در واقع بازیچه و عروسکی برای هوس‌رانی مردانند این همه به علت آن است که از لحاظ اقتصادی استقلال ندارند و نمی‌توانند بر روی پای خود بایستند و ناچارند خود را عروسک مردان و آلت هوس‌رانی آنان بار آورند. پس در واقع توقع مرد و وضع اجتماعی به‌خصوصی که در آن زیست می‌کنند باعث می‌شود که زنان سطحی و عروسک‌وار بار آیند.

آیا نمایندهٔ مردم در مجلس قانون‌گذاری ملزم است بر طبق سلیقه و رأی انتخاب‌کنندگان خود رفتار کند یا ملزم است از عقل سلیم و وجدان خود پیروی کند. میل به شقّ دوم معتقد است و خود وقتی نمایندهٔ مجلس بود چنین می‌کرد.

سرانجام حق بر باطل پیروز خواهد شد، یکی از آن دروغ‌های خوشایندی است که مردم از دهان هم گرفته و چندان تکرار کرده‌اند که پیش پا افتاده و مبتذل شده است ولی حقیقتی در آن نیست و تجربه برخلاف آن را نشان داده است. تاریخ پر از سرگذشت حقایقی است که در اثر شکنجه و کیفر زیر پا گذاشته شده‌اند.

استوارت میل از تأثیر سنّت و عادت یا دقیق‌تر بگوییم از ستمگری سنت و عادت نیک آگاه است. در نظر او کسی که از نعمت عقل بهره‌مند است، مجاز نیست کورکورانه رسم و عادتی را که برخلاف حکم صریح عقل اوست بپذیرد. انسان خردمند ملزم است آداب و رسومی را که در جامعه به ارث یافته است در ذهن خود وزن کند و بسنجد و نیک و بد آن را از هم جدا کند و آن‌چه را عقل او نمی‌پسندد به دور اندازد. اما اشکال کار در این‌جاست که عدهٔ خردمندان در جامعه بسیار کم است.

انواع خلق و خوها، مادام که از آن‌ها آسیبی به غیر نرسد، باید فرصت تجلّی داشته باشند. ارزش روش‌های مختلف زندگی باید با تجربه و عمل ثابت شود و اشخاص باید آزادی داشته باشند همه را بیازمایند. کوتاه کلام آن‌که در اموری که به دیگران مربوط نیست فردیت باید میدان بروز و تجلّی یابد. جایی که قانون و میزانی برای کردار و رفتار مردم، خلق و خوی آنان نیست بلکه عادات و رسوم مردم دیگر است، در آن جا یکی از مهم‌ترین عوامل خوشبختی آدمی و مسلمآ مهم‌ترین عامل پیشرفت اجتماعی مفقود است.

اگر مردم واقعآ تمایل به حکومت ملّی نداشته باشند، پیداست که حکومت ملّی به‌وجود نخواهد آمد و یا اگر ایجاد شده باشد بدل به گردابی از توطئه و دسیسه و رأی فروشی و عوام‌فریبی و ارتشاء و رجاله بازی و تملّق و چاپلوسی خواهد شد. در نتیجه اراذل ناس به حکومت خواهند رسید و مردم به‌جای این‌که زیر دست یک فرد حکمران ستم‌گر باشند دستخوش هوی و هوس و شهوت عده‌ای خواهند شد که هر یک قسمتی از قدرت حکومت را در دست دارد.

او معتقد است قانونی عادلانه است که نفع حداکثر افراد را تأمین کند

فرقی نیست بین آن‌که کسی را در زندان نگه‌دارید یا وسیلهٔ کسب نان را از او بگیرید.

استوارت میل از آزادی زیر سه عنوان بحث می‌کند: نخست آزادی اندیشه و بیان دوم آزادی ذوق‌ها و سلیقه‌ها و سوم آزادی اجتماعات که از نتایج آزادی افراد است.

«آزادی»، نبودن مانع است و جامعه‌ای را آزاد می‌توان گفت که افراد آن برای دنبال کردن سعادت خود به موانع برخورد نکنند. این موانع ممکن است موانع سیاسی باشند و از ظلم حکمران ناشی شوند. ممکن است موانعی باشند که سلطنت دنیایی پیشوایان دین در راه مردم ایجاد کرده است. اما هم‌چنان ممکن است موانعی باشند که اکثریت و عقاید عموم در مقابل اقلیت برپا کرده‌اند.

«وقتی شخص به سخنان جان استوارت میل گوش می‌دهد مثل این است که سخنان پیامبری را می‌شنود.»

اگر اکنون به کلیسا و تشکیلات آن معتقدند هم‌چنان معتقد خواهند ماند و اگر اعتقاد ندارند، در بی‌اعتقادی خود باقی خواهند بود. کاری که دولت می‌کند این است که ببیند اگر آن‌ها دین‌دار یا بی‌دین هستند دین‌دار یا بی‌دین، دانشمند باشند نه نادان. اگر پدران و مادران کودکان بخواهند، مانعی نخواهد بود که اصول دینی در همان مدرسه تدریس شود. اما مسلمآ ناپسند و خطا است که دولت بخواهد در مطالبی که در آن‌ها بحث و تردید هست، عقاید افراد را به جانبی که خود بخواهد متمایل کند.

اگر در ادبیات دیده می‌شود که با زنان راز نباید گفت یا به رأی ایشان اعتماد نتوان کرد این همه در اثر وضع اجتماعی است که زنان را مثل بردگان بار آورده است. اگر هنوز در بعضی کشورها دیده می‌شود که زنان جز آرایش و پرداختن به ظاهر خود به فکر کار دیگری نیستند و در واقع بازیچه و عروسکی برای هوس‌رانی مردانند این همه به علت آن است که از لحاظ اقتصادی استقلال ندارند و نمی‌توانند بر روی پای خود بایستند و ناچارند خود را عروسک مردان و آلت هوس‌رانی آنان بار آورند. پس در واقع توقع مرد و وضع اجتماعی به‌خصوصی که در آن زیست می‌کنند باعث می‌شود که زنان سطحی و عروسک‌وار بار آیند

فرهنگ بدون آزادی هرگز ذهنی را روشن و وسیع نمی‌سازد.

در اجتماع کامل تنّوع ذوق‌ها و تنّوع استعدادها و در نتیجه تنّوع افراد وجود خواهد داشت. شرط اساسی چنین پیشرفتی آزادی است.

چهار دلیل ضرورت آزادی بیان را به اختصار ذکر می‌کنم: اوّل: آن‌که اگر عقیده‌ای را مجبور به خاموشی کنیم، آن عقیده ممکن است حق باشد و اگر منکر این شویم، قضاوت خود را مصون از خطا پنداشته‌ایم. دوّم: هرچند عقیدهٔ خاموش شده باطل باشد، ممکن است قسمتی از حقیقت را شامل باشد و اغلب چنین است. چون عقیدهٔ رایج یا عمومی در هر موضوعی هرگز همهٔ حقیقت نیست، تنها با برخورد عقاید مخالف است که همهٔ حقیقت فرصت تجلّی خواهد داشت. سوّم: اگر هم عقاید مقبول نه تنها بر حق باشند بلکه همه حقیقت باشند، اگر پیوسته آن را به مبارزه نطلبند، اعتقاد اغلب معتقدان به آن از نوع غیر عقلی خواهد بود و از اساس عقلانی آن بی‌خبر خواهند ماند. چهارم: از این گذشته مفهوم حقیقی اعتقاد آن‌ها نیز در معرض خطر ضعف و تباهی خواهد بود و اثر حیاتی خود را در منش و در رفتار آنان از دست خواهد داد. این اعتقاد تنها ایمان رسمی شخص خواهد گردید و قدرت نیکی کنندهٔ آن از میان خواهد رفت و عرصه‌ای را که باید در آن اعتقاد واقعی مبتنی بر ایمان یا عقل جای گزیند، بیهودگی اشغال خواهد کرد.

در اجتماعی که میزان رفتار کسان ذوق‌و سلیقهٔ فردی خودشان نیست بلکه سنّت و آداب اجتماع است، مهم‌ترین عامل خوشبختی فرد مفقود است

زمانی ستم‌گری سیاسی مهم‌ترین نوع ستم‌گری بود. حکمرانان به قهر و غلبه بر جان و مال مردم مسلّط می‌شدند و با آنان آن‌چه می‌خواستند می‌کردند.

چیزی مهم‌تر از این نیست که اجتماع اوضاع و احوالی فراهم کند که فرد بتواند استعدادهای خود را تکمیل کند و بروز دهد. چنان‌که مهم‌ترین وظیفهٔ باغبان آن است که موانع را برطرف کند و اوضاع و احوالی ایجاد نماید که هر یک از درختان بتوانند در نوع خود درخت کاملی شوند، در اجتماع نیز چنین است. در اجتماع کامل تنّوع ذوق‌ها و تنّوع استعدادها و در نتیجه تنّوع افراد وجود خواهد داشت. شرط اساسی چنین پیشرفتی آزادی است. بنابراین تأمین آزادی باید یکی از مهم‌ترین هدف‌های کسانی باشد که خواهان بهبود جامعه هستند.

اصل «بزرگترین خوشی» وقتی معنی پیدا می‌کند که همهٔ مردم را در حق داشتن نسبت به خوشی برابر بدانیم،