بریده‌هایی از کتاب تاریخ شفاهی بمباران شیمیایی سردشت

آنچه مایه تأسف است، اینکه کسی از اهالی این روستا به‌عنوان مصدوم و جانباز شیمیایی شناسایی نشده است. به این منظور یکی از افراد مصاحبه‌شونده در این کتاب فردی از اهالی «ره ش هه رمی» به نام آقای قادر مولان- پور هست که در این رخ داد ۵ تن از اعضای خانواده‌اش را از دست داد.

اما بمباران عصر روز هفتم تیرماه ۱۳۶۶،‌ مانند بمباران‌های پیشین نبود؛ هوا ناگهان تیره شد؛ گردوخاک و بوی بسیار بدی همچون بوی سیر یا غذای فاسد شده یا سم درختان در فضای شهر پیچید و سرنوشتی دیگر رقم خورد.

به‌هرحال بر اساس این سهل‌انگاری‌ها اکنون افزون بر ۳ هزار مصدوم شیمیایی باقی‌مانده است که از این تعداد ۱۰ درصد مبتلابه صدمات شدید تنفسی، ۲۵ درصد آسیب‌های قابل‌توجه پوستی و ۷۰ درصد دارای صدمات چشمی هستند که هزینه‌های بهداشتی و درمانی آن‌ها بالغ‌بر میلیاردها دلار شده است. براساس تحقیقات صورت گرفته اکثریت مصدومان شیمیایی کشور در اثر تنفس گاز خردل به مصدومیت شیمیایی مبتلا شده‌اند که خوشبختانه این گاز اثری بر نسل‌های بعدی برجای نخواهد گذاشت.

تردیدی نیست که ایران از زمرۀ مظلوم‌ترین قربانیان بمب‌های شیمیایی بود؛ زیرا سیطرۀ جهانی رسانه‌های غربی مانع از انتشار اخبار جنایت‌بار حمله‌های شیمیایی رژیم بعث می‌شدند. به اعتراف دکتر شیزو کو سویا، رئیس انجمن صلح ژاپن، اگرچه در زمان جنگ ۸ ساله خبرهایی از ایران می‌رسید، اما هیچ‌گاه خبری از بمباران‌های شیمیایی به جهانیان نرسید و بشر از فجایعی که در ایران اتفاق می‌افتاد بی‌خبر ماند. پشتیبانی قدرت‌های بزرگ از رژیم عراق در جنگ تحمیلی موجب می‌شد نه جامعه بین‌المللی و نه نهادهای بین‌المللی تمایلی به پاسخگویی و رسیدگی به شکایت ایران نداشته باشند و با تأخیرهای عامدانه خود می‌کوشیدند آثار سلاح‌های شیمیایی از مناطقی که مورد حمله قرارگرفته بودند، زدوده شود و بدین ترتیب شکایت ایران بلا موضوع گردد.

نقطۀ اوج و تکان‌دهندۀ استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه مردم غیرنظامی در مناطق مسکونی ایران در شهر «سردشت» و در هفتم تیرماه ۱۳۶۶ رخ داد. علاوه بر این شهر روستاهای اطراف بانه، شهر حلبچه در کردستان عراق (با کشتار بیش از ۵۰۰۰ نفر از مردم)، روستاهای اطراف مریوان، شهر نودشه، روستاهای اطراف سرپل ذهاب و شهر اشنویه نیز هدف حملات شیمیایی عراق واقع شدند. در این حمله‌ها به‌طور بی‌سابقه‌ای از انواع عوامل شیمیایی جنگی علیه مردم روستاها و شهرهای مرزی استفاده شد. تنها دریکی از این حمله‌ها که در ۶۶/۱۲/۲۸ در منطقه مریوان رخ داد، روستاهای منطقه «قلعه جی» تا «دزلی» با بیش از ۳۰۰ بمب شیمیایی مورد هدف قرار گرفت و به روستاهای کوچک قلعه جی بیش از ۱۱ بمب شیمیایی اصابت کرد. رژیم عراق همچنین در ماه‌های پایانی جنگ به‌صورت رسمی تهدید کرد که به‌زودی شهرهای بزرگ ایران ازجمله تهران را با موشک‌های مجهز به کلاهک شیمیایی موردحمله قرار خواهد داد. با تداوم این تهدیدها برنامه‌هایی برای دفاع غیرنظامی و آموزش مردم جهت آمادگی در مقابل حملات شیمیایی احتمالی به اجرا درآمد.

با ارسال گزارش تکان‌دهندۀ بازرسان سازمان ملل به شورای امنیت و تأثر جامعۀ جهانی از قربانی شدن هزاران نفر از مردم بی‌گناه با سلاح‌های غیرانسانی، شورای امنیت مجبور به اقدام علیه جنایات رژیم عراق شد. بالاخره شورای امنیت در تاریخ ۲۶ اوت ۱۹۸۸ (۴ شهریور ۱۳۶۷) در جلسه شماره ۲۸۲۵ خود طرح قطعنامه‌ای را که توسط آلمان فدرال، ایتالیا، ژاپن و انگلستان پیشنهادشده بود، زیر عنوان قطعنامه ۶۲۰ تصویب کرد و در آن برای اولین بار از ایران به‌عنوان قربانی سلاح‌های شیمیایی در جنگ نام برد و خواستار کنترل صادرات مواد شیمیایی مورداستفاده در ساخت سلاح شیمیایی و نیز واکنش سریع در مقابله با کاربرد این سلاح‌ها در آینده شد. امّا چه سود که این قطعنامه پس از پایان جنگ صادر شد.

به دستور دبیر کل سازمان ملل به ایران اعزام شدند. این هیئت در مدّت اقامت خود در ایران، ضمن معاینۀ مصدومان و نمونه‌برداری از مناطق آلوده و مشاهدۀ بمب‌های شیمیایی منفجرنشده، گزارش رسمی خود را تسلیم شورای امنیت کرد. در این گزارش به‌صراحت کاربرد گاز خردل و عامل اعصاب (تابون) علیه رزمندگان ایرانی مورد تأیید قرار گرفت. شورای امنیت در تاریخ ۳۰ مارس ۱۹۸۴. م با صدور بیانیه‌ای بدون ذکر نام عراق به‌عنوان، به‌کاربرندۀ سلاح شیمیایی، طرفین جنگ را به پای‌بندی به پروتکل ۱۹۲۵ ژنو دعوت نمود.

به‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ عراق علیه ایران منجر به کشته شدن هزاران نفر از افراد نظامی و غیرنظامی و مصدوم شدن بیش از یک‌صد هزار نفر گردید که بسیاری از این مصدومین در حال حاضر باگذشت سال‌ها، هنوز از عوارض دیررس ناشی از عوامل شیمیایی، رنج می‌برند.

سایر حملات شیمیایی در طول جنگ در عملیات والفجر ۸ (بهمن‌ماه ۶۴)، کربلای ۴ و ۵ و ۸ (دی‌ماه ۶۵)، و والفجر ۱۰ (اسفند ۶۶ و فروردین ۶۷ در کردستان عراق- حلبچه) و تک‌های متعدد ارتش عراق از فروردین ۶۷ تا پایان جنگ (مرداد ۶۷) در جبهه‌های مختلف اتفاق افتاد. درواقع، کشور ایران در طول دوران ۸ سالۀ جنگ بیش از ۳۰۰ بار موردحملۀ انواع مختلف سلاح‌های شیمیایی قرار گرفت. بمباران شیمیایی مناطق غیرنظامی و نظامی ایران با بیش از ۳۰۰۰ تُن مواد شیمیایی به‌خصوص باهدف اشباع نمودن مراکز درمانی پشتیبان جنگ جهت تأثیرگذاری بر روحیۀ استقامت رزمندگان ایرانی بود.

اولین گزارش استفاده از سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق به تاریخ ۱۳۵۹/۱۰/۲۳ در منطقه‌ی هلاله و نی‌خزر (حوالی میمک) مربوط می‌شود که در جریان این حمله رژیم عراق از گاز تهوع‌آور استفاده کرد. پس‌ازآن در مرداد ۱۳۶۲ در منطقه عملیاتی والفجر ۲ پیرانشهر و حاج عمران و در آبان ۱۳۶۲ در منطقه والفجر (پنجوین) رژیم عراق از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد. اولین حملۀ گستردۀ شیمیایی رژیم عراق در اسفندماه ۱۳۶۲ در منطقه عملیاتی خبیر و جزیرۀ مجنون با استفاده از گاز خردل و عوامل اعصاب انجام شد و پس‌ازآن در اسفند ۱۳۶۳ در منطقه عملیاتی بدر حملات وسیع شیمیایی عراق علیه ایران منجر به تلفات وسیع در رزمندگان ایرانی گردید.

ارتش عراق از همان اوایل تهاجم علیه ایران غالباً مجهز به ماسک ضد گاز، قوطی‌های رفع آلودگی و دستگاه‌های آشکارساز شیمیایی بود، که تمام آن‌ها روسی بود و گاه به دست رزمندگان ایرانی می‌افتاد. چند ماه پس از آغاز جنگ، استفاده آزمایشی از سلاح‌های شیمیایی توسط ارتش عراق استفاده از گلوله‌های شیمیایی آغاز شد که غالباً ترکیبات اشک‌آور و تهوع زا و عصبی داشتند و موارد استفاده از آن بسیار محدود بود.

عراق در آغاز جنگ ازنظر قدرت شیمیایی توانایی زیادی نداشت، ولی با طولانی شدن جنگ، با برنامه‌ریزی‌های گسترده توانست زمینۀ تولید، ذخیره‌سازی و توسعۀ سلاح شیمیایی را فراهم آورد و از میدان جنگ با ایران برای آزمایش عملی و رفع نواقص سلاح‌های ساخته‌شدۀ خود استفاده کند. جنگ شیمیایی عراق علیه ایران را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم نمود: نخست، دی‌ماه ۱۳۵۹ تا تیرماه ۱۳۶۲ که به‌صورت حملات و مانورهای آزمایشی انجام شد. دوم، از مردادماه ۱۳۶۲ تا بهمن‌ماه ۱۳۶۲ که به‌صورت حملات محدود و ولی متمرکز ادامه یافت. سوم، از اسفندماه ۱۳۶۲ تا خاتمۀ جنگ که به‌صورت حملات گسترده و سنگین بروز یافت. به‌طورکلی ایران در دوران جنگ تحمیلی، به مدت ۵ سال از مردادماه ۱۳۶۲ تا تیرماه ۱۳۶۷ موردتهاجم جدی شیمیایی عراق قرار گرفت. اگر وقایع گذشته را یک‌بار به‌سرعت مرور کنیم، متوجه یک‌روند رو به رشد خواهیم شد که در ماه‌های آخر جنگ به اوج خود رسید.

یکی از معروف‌ترین معاهدات بین‌المللی عدم کاربرد سلاح‌های شیمیایی؛ یعنی «پروتکل ۱۹۲۵ ژنو» شد. اکثر کشورهای جهان ازجمله ایران و عراق این پروتکل را امضا نمودند. با وجود امضای این پروتکل، این معاهده دارای یک نقص بسیار بزرگی بود و آن این‌که تنها ناظر به ممنوعیت «کاربرد» سلاح‌های شیمیایی یا میکروبی بود و «توسعه»، «تولید» و «انباشت» این سلاح‌ها را منع نمی‌کرد. در سال ۱۹۷۱ م. برای برطرف نمودن نواقص پروتکل ۱۹۲۵ ژنو، کمیتۀ خلع سازمان ملل، متن نهایی کنوانسیون منع توسعه، تولید و انباشت و کاربرد سلاح‌های بیولوژیک را آماده نمود. لذا از همان زمان مذاکرات مربوط به تهیه متن کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی به‌صورت جدی آغاز شد.

پیامدهای حاصل از مواد ویژه (ال- اس- دی و BZ): بسیاری از مواد شیمیایی و بیولوژیک ویژه، ممکن است بر رفتار مصدومان اثر بگذارد. برای نمونه در آزمایش مواد توهم‌زا بر روی گروهی از سربازان نشان داد، «دسته‌های نظامی که در معرض این‌گونه مواد قرار گرفته بودند حتی آگاهی از شرایط غیرعادی خود نداشتند. درواقع رفتار آن‌ها به‌گونه‌ای دگرگون‌شده بود که قادر به اطاعت از دستورات ساده و اجرای عادی وظایف خویش در حد قابل‌قبول نبودند؛ تنها شخصی که در معرض ماده قرار نگرفته بود، می‌توانست رفتار غیرعادی و عجیب آن‌ها را تشخیص دهد».

واکنش در برابر حمله‌های بیولوژیک و شیمیایی احتمالاً بسیج امکانات، تخلیه، یا ایمن‌سازی را در مقیاسی که وسایل کنترل اجتماعی را در پی خواهد آورد، ضروری می‌کند؛ هرگاه چنین شود بازگشت به وضعیت عادی بسی دشوار خواهد شد. ازاین‌رو کاربرد جنگ‌افزارهای شیمیایی و بیولوژیک می‌تواند به دگرگونی‌های عمیق اجتماعی منجر شود که ضایعات آن به‌مراتب بیش از میزان معلولین و قربانیان حادثه خواهد بود. مضافاً آن‌که حمله به یک شهر با جنگ‌افزارهای شیمیایی و بیولوژیک سبب اختلال در حمل‌ونقل، ارتباطات، بهداشت و توزیع مواد غذایی می‌گردد، که طبعاً سبب افزایش خطر برای حیات بسیاری از تندرستان جامعه خواهد شد. این‌ها مسائلی است که در بمباران شیمیایی سردشت نیز رخ داد.

ایجاد هراس پس از کاربرد جنگ‌افزارهای شیمیایی و بیولوژیک می‌تواند آن‌چنان عمیق باشد که داروهای مؤثر برای کنترل برخی از پیامدها، همانند آتروپین، آنتی‌بیوتیک‌ها به‌قدر کافی اثربخش نباشند، هراس، سبب فرار افراد از منطقه موردحمله می‌گردد، و حتی هنگامی‌که هیچ‌گونه خطر آلودگی آن‌ها را تهدید نکند. ازاین‌رو ورود افراد یا امکانات جدید برای کمک به آسیب‌دیدگان با جابجایی آن‌ها ناممکن می‌شود.

عوامل شیمیایی ممکن است از راه‌های مختلفی وارد بدن شوند و ماهیت و شروع علائم بالینی ممکن است به‌تناسب، تغییر کند. گازها و بخارات در صورت استنشاق می‌توانند در قسمت‌های مختلف دستگاه تنفسی، از مخاط بینی و دهان گرفته تا ریه، چشم و سطح پوست جذب شوند. عوامل شیمیایی ممکن است غذا و آشامیدنی‌ها را آلوده کنند و از طریق دستگاه گوارش جذب شوند.

۴- عوامل ضد گیاه این عوامل باعث مسموم شدن برگ گیاهان شده و درنهایت موجب از بین رفتن گیاه می‌گردد. مواد شیمیایی ضد گیاهی که امروزه در جنگ به کار می‌رود در دو گروه قرار می‌گیرد: گروه اول شامل علف‌کُش‌ها، تنظیم‌کننده‌های رشد گیاه و یا خشک‌کننده‌ها است که به‌طور مستقیم بر روی نباتات یا درختان به کار می‌روند. گروه دوم شامل نابارور کننده‌های خاک است که برای آلوده ساختن زمین و جلوگیری و بطیء ساختن رویش گیاه در آن بکار می‌روند.

۲- عوامل زیان‌بخش منظور از کاربرد عوامل زیان‌بخش، کشتن افراد به‌طور ارادی و عمدی نیست؛ بلکه به ستوه آوردن دشمن است. احتمال این‌که بخشی از قربانیان این عوامل، کشته شوند نیز وجود دارد. میزان آسیب‌رسانی به افراد از این نوع عوامل به مقدار زیادی بستگی به وضعیت جسمانی، میزان نفوذ در انسان و مراقبت‌های پزشکی دارد. این عوامل به‌صورت مایع روغنی بوده و اثرشان بر پوست بدن قربانی می‌ماند و چند ساعت بعد از تماس موجب سوختن پوست و ایجاد تاول می‌گردد. گاز خردل معروف‌ترین عامل این خانواده است. یکی از انواع خردل «دی کلر دی اتل سولفید» است که مسمومیت آن با این گاز از طریق پوست مخاط و دستگاه تنفسی است. نوع دیگر از گاز خردل، خردل نیتروژنی است. تاول‌زایی این عامل بسیار قدرتمند است که تماس با بخار آن باعث بروز عکس‌العمل‌های شدید موضعی در پوست، چشم و دستگاه تنفسی می‌شود. نوع سوم این گازها «لوسایت» است که علاوه بر تاول‌زایی، موجب تحریک و فساد سازنده نسج ریه می‌شود.

ج) عوامل خفه‌کننده: این عامل اگر وارد بدن شود توسط هوای مرطوب شُش‌ها تجزیه‌شده و اسیدکلریدریک تولید می‌کند و اسید حاصل‌شده روی شُش‌ها و دیوارۀ مویرگ‌ها اثر می‌گذارد و باعث ورود پلاسمای خون در داخل شش‌ها و خروج هوا از شش‌ها می‌شود و در اثر نرسیدن اکسیژن به بدن، فرد قربانی می‌میرد. درواقع وقتی عامل خفه‌کننده از راه مجاری تنفسی وارد ریه‌ها می‌شود به علت مرطوب بودن آن جذب دیواره‌ی شش‌ها شده و باعث پارگی مویرگ‌ها می‌گردد. درنتیجه، خون در بدن عمل نمی‌کند و همین اختلال خون باعث خفگی فرد می‌شود.