بریده‌هایی از کتاب تاریخ شفاهی بمباران شیمیایی سردشت

نقطۀ اوج و تکان‌دهندۀ استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه مردم غیرنظامی در مناطق مسکونی ایران در شهر «سردشت» و در هفتم تیرماه ۱۳۶۶ رخ داد. علاوه بر این شهر روستاهای اطراف بانه، شهر حلبچه در کردستان عراق (با کشتار بیش از ۵۰۰۰ نفر از مردم)، روستاهای اطراف مریوان، شهر نودشه، روستاهای اطراف سرپل ذهاب و شهر اشنویه نیز هدف حملات شیمیایی عراق واقع شدند. در این حمله‌ها به‌طور بی‌سابقه‌ای از انواع عوامل شیمیایی جنگی علیه مردم روستاها و شهرهای مرزی استفاده شد. تنها دریکی از این حمله‌ها که در ۶۶/۱۲/۲۸ در منطقه مریوان رخ داد، روستاهای منطقه «قلعه جی» تا «دزلی» با بیش از ۳۰۰ بمب شیمیایی مورد هدف قرار گرفت و به روستاهای کوچک قلعه جی بیش از ۱۱ بمب شیمیایی اصابت کرد. رژیم عراق همچنین در ماه‌های پایانی جنگ به‌صورت رسمی تهدید کرد که به‌زودی شهرهای بزرگ ایران ازجمله تهران را با موشک‌های مجهز به کلاهک شیمیایی موردحمله قرار خواهد داد. با تداوم این تهدیدها برنامه‌هایی برای دفاع غیرنظامی و آموزش مردم جهت آمادگی در مقابل حملات شیمیایی احتمالی به اجرا درآمد.

با ارسال گزارش تکان‌دهندۀ بازرسان سازمان ملل به شورای امنیت و تأثر جامعۀ جهانی از قربانی شدن هزاران نفر از مردم بی‌گناه با سلاح‌های غیرانسانی، شورای امنیت مجبور به اقدام علیه جنایات رژیم عراق شد. بالاخره شورای امنیت در تاریخ ۲۶ اوت ۱۹۸۸ (۴ شهریور ۱۳۶۷) در جلسه شماره ۲۸۲۵ خود طرح قطعنامه‌ای را که توسط آلمان فدرال، ایتالیا، ژاپن و انگلستان پیشنهادشده بود، زیر عنوان قطعنامه ۶۲۰ تصویب کرد و در آن برای اولین بار از ایران به‌عنوان قربانی سلاح‌های شیمیایی در جنگ نام برد و خواستار کنترل صادرات مواد شیمیایی مورداستفاده در ساخت سلاح شیمیایی و نیز واکنش سریع در مقابله با کاربرد این سلاح‌ها در آینده شد. امّا چه سود که این قطعنامه پس از پایان جنگ صادر شد.

به دستور دبیر کل سازمان ملل به ایران اعزام شدند. این هیئت در مدّت اقامت خود در ایران، ضمن معاینۀ مصدومان و نمونه‌برداری از مناطق آلوده و مشاهدۀ بمب‌های شیمیایی منفجرنشده، گزارش رسمی خود را تسلیم شورای امنیت کرد. در این گزارش به‌صراحت کاربرد گاز خردل و عامل اعصاب (تابون) علیه رزمندگان ایرانی مورد تأیید قرار گرفت. شورای امنیت در تاریخ ۳۰ مارس ۱۹۸۴. م با صدور بیانیه‌ای بدون ذکر نام عراق به‌عنوان، به‌کاربرندۀ سلاح شیمیایی، طرفین جنگ را به پای‌بندی به پروتکل ۱۹۲۵ ژنو دعوت نمود.

به‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ عراق علیه ایران منجر به کشته شدن هزاران نفر از افراد نظامی و غیرنظامی و مصدوم شدن بیش از یک‌صد هزار نفر گردید که بسیاری از این مصدومین در حال حاضر باگذشت سال‌ها، هنوز از عوارض دیررس ناشی از عوامل شیمیایی، رنج می‌برند.

سایر حملات شیمیایی در طول جنگ در عملیات والفجر ۸ (بهمن‌ماه ۶۴)، کربلای ۴ و ۵ و ۸ (دی‌ماه ۶۵)، و والفجر ۱۰ (اسفند ۶۶ و فروردین ۶۷ در کردستان عراق- حلبچه) و تک‌های متعدد ارتش عراق از فروردین ۶۷ تا پایان جنگ (مرداد ۶۷) در جبهه‌های مختلف اتفاق افتاد. درواقع، کشور ایران در طول دوران ۸ سالۀ جنگ بیش از ۳۰۰ بار موردحملۀ انواع مختلف سلاح‌های شیمیایی قرار گرفت. بمباران شیمیایی مناطق غیرنظامی و نظامی ایران با بیش از ۳۰۰۰ تُن مواد شیمیایی به‌خصوص باهدف اشباع نمودن مراکز درمانی پشتیبان جنگ جهت تأثیرگذاری بر روحیۀ استقامت رزمندگان ایرانی بود.

اولین گزارش استفاده از سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق به تاریخ ۱۳۵۹/۱۰/۲۳ در منطقه‌ی هلاله و نی‌خزر (حوالی میمک) مربوط می‌شود که در جریان این حمله رژیم عراق از گاز تهوع‌آور استفاده کرد. پس‌ازآن در مرداد ۱۳۶۲ در منطقه عملیاتی والفجر ۲ پیرانشهر و حاج عمران و در آبان ۱۳۶۲ در منطقه والفجر (پنجوین) رژیم عراق از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد. اولین حملۀ گستردۀ شیمیایی رژیم عراق در اسفندماه ۱۳۶۲ در منطقه عملیاتی خبیر و جزیرۀ مجنون با استفاده از گاز خردل و عوامل اعصاب انجام شد و پس‌ازآن در اسفند ۱۳۶۳ در منطقه عملیاتی بدر حملات وسیع شیمیایی عراق علیه ایران منجر به تلفات وسیع در رزمندگان ایرانی گردید.

ارتش عراق از همان اوایل تهاجم علیه ایران غالباً مجهز به ماسک ضد گاز، قوطی‌های رفع آلودگی و دستگاه‌های آشکارساز شیمیایی بود، که تمام آن‌ها روسی بود و گاه به دست رزمندگان ایرانی می‌افتاد. چند ماه پس از آغاز جنگ، استفاده آزمایشی از سلاح‌های شیمیایی توسط ارتش عراق استفاده از گلوله‌های شیمیایی آغاز شد که غالباً ترکیبات اشک‌آور و تهوع زا و عصبی داشتند و موارد استفاده از آن بسیار محدود بود.

عراق در آغاز جنگ ازنظر قدرت شیمیایی توانایی زیادی نداشت، ولی با طولانی شدن جنگ، با برنامه‌ریزی‌های گسترده توانست زمینۀ تولید، ذخیره‌سازی و توسعۀ سلاح شیمیایی را فراهم آورد و از میدان جنگ با ایران برای آزمایش عملی و رفع نواقص سلاح‌های ساخته‌شدۀ خود استفاده کند. جنگ شیمیایی عراق علیه ایران را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم نمود: نخست، دی‌ماه ۱۳۵۹ تا تیرماه ۱۳۶۲ که به‌صورت حملات و مانورهای آزمایشی انجام شد. دوم، از مردادماه ۱۳۶۲ تا بهمن‌ماه ۱۳۶۲ که به‌صورت حملات محدود و ولی متمرکز ادامه یافت. سوم، از اسفندماه ۱۳۶۲ تا خاتمۀ جنگ که به‌صورت حملات گسترده و سنگین بروز یافت. به‌طورکلی ایران در دوران جنگ تحمیلی، به مدت ۵ سال از مردادماه ۱۳۶۲ تا تیرماه ۱۳۶۷ موردتهاجم جدی شیمیایی عراق قرار گرفت. اگر وقایع گذشته را یک‌بار به‌سرعت مرور کنیم، متوجه یک‌روند رو به رشد خواهیم شد که در ماه‌های آخر جنگ به اوج خود رسید.

یکی از معروف‌ترین معاهدات بین‌المللی عدم کاربرد سلاح‌های شیمیایی؛ یعنی «پروتکل ۱۹۲۵ ژنو» شد. اکثر کشورهای جهان ازجمله ایران و عراق این پروتکل را امضا نمودند. با وجود امضای این پروتکل، این معاهده دارای یک نقص بسیار بزرگی بود و آن این‌که تنها ناظر به ممنوعیت «کاربرد» سلاح‌های شیمیایی یا میکروبی بود و «توسعه»، «تولید» و «انباشت» این سلاح‌ها را منع نمی‌کرد. در سال ۱۹۷۱ م. برای برطرف نمودن نواقص پروتکل ۱۹۲۵ ژنو، کمیتۀ خلع سازمان ملل، متن نهایی کنوانسیون منع توسعه، تولید و انباشت و کاربرد سلاح‌های بیولوژیک را آماده نمود. لذا از همان زمان مذاکرات مربوط به تهیه متن کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی به‌صورت جدی آغاز شد.

پیامدهای حاصل از مواد ویژه (ال- اس- دی و BZ): بسیاری از مواد شیمیایی و بیولوژیک ویژه، ممکن است بر رفتار مصدومان اثر بگذارد. برای نمونه در آزمایش مواد توهم‌زا بر روی گروهی از سربازان نشان داد، «دسته‌های نظامی که در معرض این‌گونه مواد قرار گرفته بودند حتی آگاهی از شرایط غیرعادی خود نداشتند. درواقع رفتار آن‌ها به‌گونه‌ای دگرگون‌شده بود که قادر به اطاعت از دستورات ساده و اجرای عادی وظایف خویش در حد قابل‌قبول نبودند؛ تنها شخصی که در معرض ماده قرار نگرفته بود، می‌توانست رفتار غیرعادی و عجیب آن‌ها را تشخیص دهد».