بریده‌هایی از کتاب اسلام شناسی (درس‌های دانشگاه مشهد)

از حضرت علی است که خدا «در درون اشیاء است، نه چنان که با آن درآمیزد؛ در برون اشیاء است نه چنان که از آن بریده باشد.»

مرا گر محمد بود پیشرو ز دین کهن، گیرم این دین نو همی کژ بود کار این کوژپشت بخواهد همی بود با ما درشت

در حکومت خود علی بن ابی‌طالب، دستگاه قضایی اسلام خلیفۀ مسلمین را در کنار یک یهودی می‌نشاند و به محاکمه می‌کشاند و این پرشکوه‌ترین نمایشی است از قدرت دستگاه عدالت عام در جامعۀ اسلامی.

صهیونیسم از وقتی شروع می‌شود که اروپا نهضت‌های نژادی خودش را اعلام می‌کند و یهود را تحقیر می‌کند و یهود در آن موقع احساس می‌نماید که باید وطن مستقلی داشته باشد.

«مذهب یهود با این‌که یک اقلیتی بود و همیشه در کشورهای اسلامی نفوذ داشت و زندگانی می‌کرد، هیچ‌وقت احساس نکرد که در اقلیت است و احساس نکرد که باید یک نهضت نژادی درست کند و یک‌جا متمرکز شود و برای خود دولتی تشکیل دهد و یک نهضتی بر اساس نژاد مذهب یهود برای خود در کشورهای اسلامی بسازد. برای چه؟ برای این‌که آزاد و پراکنده در این کشورها، مثل سرزمین خودش زندگی و تجارت می‌کرد و از همۀ مزایا و حقوق انسانی هم برخوردار بود.»

تغییر و تحول جامعه معلول مشیت خدا نیست؛ معلول تغییر و تحول اخلاقی و روانی خود جامعه است و همین مشیت خداست و نیز همین خود یکی از سنتهاست.

کوشش‌های اجتماعی برای بهبود دیگران و ارتقای جامعه وظیفۀ روزمرۀ هر مسلمان است: «مَنْ اَصْبَحَ وَ لَمْ یهْتَمَّ بِاُمُورِ الْمُسلِمینَ فَلَیسَ بِمُسْلِم» (هر که روزی را بگذراند بی‌آن‌که در کار مسلمانان کوششی کرده باشد، مسلمان نیست.) پس مسلمان کیست؟ علی چنین وصف می‌کند: «اّمّا اللّیلُ فَصافُونَ اَقدامَهم تالینَ اَجزَاءالقرآنِ یرَتِّلُونَه وَ اَمّا النَّهارُ فَحُلَماءُ عُلَماءُ أَبرارُ» (شب‌هنگام، صف بستگان‌اند و خوانندگان اجزاء قرآن که آن را نرم و خوش‌آهنگ می‌خوانند و اما روز، بردبارانِ دانشمندانِ پاک کرداران‌اند.)

پیغمبر اسلام همۀ این حالات را در طرحی که از یک مسلمان کامل می‌دهد به خوبی نشان داده است. وی مسلمانان را «زُهّادُ الَّلیلِ وَ اُسْدُ النَّهار» (پارسایان شب و شیران روز) خوانده است. امر به معروف و نهی از منکر (نه به معنی بسیار منحط و فرعی و پستی که امروز از آن می‌فهمیم، بلکه به عنوان مسئولیتی که هر فرد در خوبی و بدی و نقص و کمال سرنوشت انسان‌ها و حتی جامعۀ انسانی دارد) یک وظیفۀ جبری (واجب عینی) هر مسلمان است. این دستور، فلسفۀ به ما چه را که بزرگ‌ترین عامل انحطاط جامعه است از میان می‌برد و اصل کار قیصر را به قیصر وا گذار را نفی می‌کند و هر فردی را در استقرار عدالت و خوشبختی و تکامل انسانیت مسئول می‌شمارد.

بزرگ‌ترین نمودار ارزش مافوق تصوری که اسلام به علم می‌دهد، این است که پیغمبر اسلام در آن هنگام که همۀ هدفش بسیج توده است و بیش از همه به مجاهد نیاز دارد نه به دانشمند (و در آغاز هر نهضتی به خصوص در گذشته و بالاخص در یک نهضت مذهبی چنین است) اعلام می‌کند که: «مِدادُ الْعُلَماءِ اَفْضَلُ مِنْ دِماءِ الشُّهَداءِ» (مرکب دانشمندان از خون شهیدان برتر است.)

کسی از پیغمبر اسلام می‌پرسد: «اگر یک ساعت بیشتر تا مرگ من نمانده باشد آن یک ساعت را چه کنم؟» پاسخ می‌دهد: «برو و آن را با مباحثۀ علمی بگذران.» «تَفَکرُ ساعةٍ خیرٌ مِنْ عبادَةِ سَبْعین سنةً» (یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت بهتر است.)

بسیاری از مذاهب و حتی مکاتب فلسفی و به خصوص عرفانی، عقل را از درک حقایق ناتوان می‌دانند: «آنچه عقل کسب می‌کند قابل اعتماد نیست و بر اساس آن، استدلال - که کار عقل است - پایی چوبین دارد و علم که محصول آن است بی‌ارزش و سطحی است...» این قضاوت‌ها از طریق اسکندریه و هند و مسیحیت در میان مسلمانان نیز رخنه کرد، ولی در متون اصلی اسلامی، عقل همواره ابزار مطمئن فهم حقایق و حتی حقایق مذهبی و الهی اعلام شده است و تقسیم‌بندی میان علوم مذهبی و علوم مادی و انسانی وجود ندارد. نه تنها عقل با دین مغایر نیست، بلکه به گفتۀ پیغمبر: «اَلدّینُ هُوَ العَقلُ» (دین همان عقل است.) «وَ لا دینَ لِمَن لا عَقلَ لَه» (و هر که عقل ندارد دین ندارد.)

اسلام بر اساس یک جهان‌بینی فلسفی و علمی می‌خواهد بگوید که انسان‌ها همه با یکدیگر برابرند، نه این‌که باید برابر باشند. و این یک واقعیت طبیعی و علمی است، نه یک آرزوی اخلاقی و یا عاطفی معلول تلطیف و تزکیۀ روح. یک حقیقت است، یک واقعیت، نه یک مصلحت.

هیچ‌گاه در طول تاریخ، نژاد ایرانی بهتر و باشکوه‌تر از قرون درخشان تمدن اسلامی مجالی برای بروز استعداد و لیاقت خویش به دست نیاورده است. و اگر هم فرض کنیم که در گذشته چنین موقعیتی داشته، آثار و اسناد روشن و زنده و غیر قابل انکاری (آن‌چنان که از دوران اسلامی داریم) بر جای نمانده است و ناچار تا حد بسیاری برای اثبات آن باید به حدس و فرض و مبالغه و گزافه‌گویی و مغلطه و تحریف و تحقیر دیگران و خودستایی ناپسند دست زد (چنان که می‌زنند).

اما این حکم کلی که مذهب سدّ ترقی علوم و تمدن است، تنها از بررسی یک جزئی (مسیحیت) استنباط شده است؛ و حکمی که از یک نمونه استخراج شده، بر تمام مذاهب تعمیم یافته است و این سست‌ترین و ناهنجارترین شکل استدلال است؛

اما این حکم کلی که مذهب سدّ ترقی علوم و تمدن است، تنها از بررسی یک جزئی (مسیحیت) استنباط شده است؛ و حکمی که از یک نمونه استخراج شده، بر تمام مذاهب تعمیم یافته است و این سست‌ترین و ناهنجارترین شکل استدلال است؛

ابوبکر از همهمۀ مردم دانست که پیغمبر وارد شده است. ساکت شد و جایش را به پیغمبر سپرد پیغمبر دستور داد: «بر مردم نماز بگزار» و خود بر دست راست ابوبکر نشست و نماز خواند.

ای مردم! سخن مرا بشنوید و آن را فهم کنید. بدانید که هر مسلمانی مسلمانی را برادری است و مسلمانان برادران‌اند. از برادر جز آنچه خود به طیب خاطر می‌بخشد بر برادر حلال نیست. پس بر خود ستم نکنید.»

پس سخن مرا، ای مردم فهم کنید. من ابلاغ کردم. و در میان شما آنچه را که اگر بدان چنگ زنید هرگز گمراه نشوید، باقی گذاشتم و آن امری روشن است: کتاب خدا و سنت پیامبرش.

ای مردم! شما را بر زنانتان حقی است و آنان را بر شما حقی

هر کسی آن‌چنان می‌میرد که زندگی می‌کند؛ آن‌چنان می‌میرد که هست.