بریده‌هایی از کتاب راه رشد (جلد اول)

اجتناب از مکاتب تربیتی سطحی آنچه تکفیری‌ها، داعش، طالبان و بوکوحرام، و در کشور ما گروه فرقان، مجاهدین خلق و منافقین را به‌وجود آورد، یک‌چیز بود: «برداشت‌های سطحی از قرآن و روایات». قرآن هم وقتی می‌خواهد بین حق و باطل فرق بگذارد، دقیقاً روی همین انگشت می‌گذارد. می‌گوید علامت باطل این است که «سطحی» است. علامت حق این است که «عمقی» است. حق را به «درخت» تشبیه می‌کند، که ریشه‌اش از اعماق زمین بیرون می‌آید. باطل را به «علف هرز» تشبیه می‌کند که با باران زمستان، تخم این گیاه سبز می‌شود، بهار به نهایت درجه‌اش می‌رسد، تابستان خشک می‌شود و با بادهای بعدی ریشه‌کن می‌شود. دقیقاً روی این انگشت می‌گذارد: (ومَثَلُ کلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ).

به عزیزان عرض می‌کنم در تربیت اولاد سطحی برخورد نکنید. همین موجب زحمتتان می‌شود. در روابط با خانواده سطحی برخورد نکنید. برخورد سطحی، در مقابل برخورد جامع و مانع و ریشه‌دار و اساسی است. برنامه داشته باشید برای اداره خانمتان. خانم برنامه داشته باشد برای اداره آقا. هر دو برنامه داشته باشند برای اداره فرزند.

فطرت‌گرایی می‌خواهد یک فطرت‌گرای دیگر را تربیت کند. اما روش تربیتی‌اش چیست؟ شاکلهٔ تربیتی‌اش چیست؟ شاکلهٔ تربیتش همان «وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّة» است؛ یعنی نصیحتش می‌کند، ارشادش می‌کند؛ اما با تکریم، با محبت، با تجلیل. آن وقت هرچه او بیشتر مراعات می‌کند، این هم فتیلهٔ محبتش را بالاتر می‌کشد و اگر یک وقت کوتاهی کرد، او را با خفّت تربیتش نمی‌کند؛ بلکه فتیلهٔ محبتش را کمتر می‌کند. پس در هر دو صورت، چه وقتی که غفلت می‌کند و چه وقتی که ذاکر و متوجه است، به او محبت می‌کند. چرا؟ چون او فطرت‌محور است و تابع فطرتش است؛ اما گاهی گرم است و گاهی سرد است؛ گاهی خوب جنبیده و گاهی کوتاه آمده است.

راه صحیح این است که والدین مخصوصاً چنین پدرانی که کنترل خود را ندارند، از قبل به فرزند بگویند: «پسرم! هر وقت دیدی که حرف من در راه اطاعت از خداوند بود، با اطاعت خودت، بار من را سبک کن! اما هر وقت دیدی حرفی که من می‌زنم از روی نفسانیت است، بدان طبیعتم بر من مسلط شده است و دنبال من نیا، بلکه موضع هم بگیر!». فرزند ممکن است در عمل، اولین کسی باشد که جلوی پدر را بگیرد، اما در آینده، این فرزند چیز مفیدی می‌شود.

اگر کسی این دنیا را ببیند و این سه کار را بکند: دل به دنیا نبندد، عزت دنیا این‌قدر برای او نفیس و گران نباشد، تنافس در عزت نداشته نباشد و از ذلت در دنیا جزع نکند: «هَداهُ اللّه بغَیرِ هِدایةٍ مِن مَخلوقٍ»:

شما وقتی می‌خواهید تذکر بدهید به دوستتان، اگر بدون گفتن بتوانید تذکر بدهید، خیلی بهتر از این است که به زبان بیاورید. شما اگر دیدید نمی‌توانید با حرکاتتان، با سکوتتان، با کم‌حرف زدنتان طرف را متوجه کنید، آن موقع ناچارید حرف بزنید. حکیم کسی است که اگر با حرف نزدن می‌تواند تذکر بدهد، با حرف زدن، تذکر ندهد.

«محبت» و «طرح سؤالات فطری»؛ دو تکنیک طلوع فطرت در انسان وقتی می‌خواهی او را به سمت دین بیاوری، باید از راه احساس نیاز و احساس چرایی در فطرت شروع کنی که فطرتش از او سؤال کند: «چرا من زندگی می‌کنم؟». اگر از این راه وارد نشدی، باید از این راه وارد شوی که طبیعتش به او بگوید: اگر من در این راه بیایم، به خواسته‌هایم می‌رسم.

در شیوهٔ طبیعت، رقابت هست؛ عُلُوّ هست؛ روی دست هم بلند شدن هست؛ از هم سبقت گرفتن هست. در شیوهٔ فطرت، عشق هست؛ محبت هست؛ علاقه هست. نبوغ طبیعت در خشمش است؛ اما نبوغ فطرت در عشقش است؛ عشق به انسان‌ها؛ عشق به خدمت. بروز و ظهور طبیعت در برتری‌طلبی است:

شما هم وقتی که سر کلاس می‌روی، این یادت باشد که (لَسْتَ عَلَیهِمْ بِمُصَیطِرٍ)، سیطره‌ای بر آنها نداری. یقه را هم نباید چاک زد. حالا اگر یک حرفی می‌زنی و او نمی‌پذیرد، خب نپذیرد؛ چه کارش کنم؟! انسان آفریده نشده برای اینکه کسی او را ببرد؛ بلکه آفریده شده برای اینکه انتخاب کند. شما می‌توانی رفع مانع کنی؛ اما ایجاد مقتضی به شما مربوط نیست؛ مربوط به خود اوست. از این جهت می‌بینید کسانی که بچه‌هایشان را درست تربیت می‌کنند، خیلی سر به سر بچه‌هایشان نمی‌گذارند و بچه‌هایشان خیلی زود نمازخوان نمی‌شوند؛ برای اینکه دم به دم به او نمی‌گویند: پاشو این کار را بکن، پاشو آن کار را بکن.

تعلیم «انتقال علم» از کسی به کسی دیگر است؛ اما تربیت، «تحول» است. «آزادسازی انرژی متراکم انسان» است؛ به جریان انداختن قدرت و «تبدیل بالقوه به بالفعل» است.

شما وقتی پول‌هایتان را پنهان می‌کنید و به درها قفل و بند می‌زنید، بچه‌تان فاسد می‌شود. پول را بگذارید روی طاقچه تا او عادت بکند که پول دم دستش باشد و وقتی غافل شدی، آن را برندارد.

یک‌وقتی گوجه‌فرنگی کاشته بودیم. من داشتم وِجین می‌کردم. یک سرهنگی هم که از دوستان بود، آمده بود کمک‌کارم باشد. دست کرد که یک علف هرزی را از پای درخت بردارد. وقتی برداشت، یک بوته گوجه‌فرنگی هم همراهش بالا آمد. گفتم: «دیدی حالا؟ وقتی می‌خواهی به بچه‌ات نصیحت کنی، علف هرزش را که بالا می‌کشی، مواظب باش گوجه فرنگی‌اش را بیرون نکشی! دینش را از او بیرون نیاوری». گفت: «من چه‌کار کنم؟» گفتم: «با یک دستت این گوجه را می‌گیری، با دست دیگرت یواش این علف را درمی‌آوری. ریشهٔ اینها در هم است، باید با یک دست نگهش داری».

شما چهار تا ستون دارید و تربیت بر این چهار ستون استوار است: ستون اول، «آگاهی دادن به بچه»؛ ستون دوم، «احترام گذاشتن به بچه»؛ ستون سوم، «محبت کردن به بچه»؛ یعنی در چشم پدر و مادر عزیز باشد؛ ستون چهارم، «اینکه به بچه اعتماد کنند و قبولش داشته باشند و از او مسئولیت بخواهند». اینها عناصر تربیت صحیح فرزند است.

خدا در فرزندت تخم این عقل را گذاشته است و نصیحتی که شما به او می‌کنید باید مثل آبیاری کردن آن درخت باشد. حرف که می‌زنید، قصه که برایش می‌گویید، گویی دارید آن درخت را آبیاری می‌کنید. فرض کنید یک گلدان دارید که روزها آبش می‌دهید. اگر صبح آبش دادی و همسایه آمد که عصر هم آبش بدهد. می‌گویید چه؟ می‌گویید آقا! من صبح آبش داده‌ام، شما آبش ندهید. او می‌خواهد برای این گلدان دلسوزی کند. اما اگر آب بی‌موقع بدهد خفه می‌شود؛ اگر آب زیادی به آن دادید کِرم می‌زند و زیرش لجن می‌شود.

برای توانا شدن روح باید به تدریج که بچه رشد می‌کند، به او مسئولیت و مأموریت بدهید.

تربیت یعنی سپردن متربی به پیغمبر درون

به هر جهت به بچه محبت کنید، احترام کنید، مقداری آزادی بدهید، مقداری مسئولیت بدهید، مقداری آگاهی بدهید؛ اگر انسان این کارها را در مورد اولاد بکند، دیگر اولاد ان‌شاءاللّه خودش خوب می‌شود، مخصوصاً اگر نانش حلال باشد.

حق تضییع شدهٔ مردم! حوزه به احکام و فقه پرداخته و مسئله تعلیم و تربیت را به محققین دانشگاه واگذار کرده. محققین دانشگاه هم با استفاده از علوم انسانی که غرب روی آن کار کرده، نظر داده‌اند. این کار درستی نیست. حق مردم در این قضیه ضایع شده است؛ زیرا آنچه دانشگاه از اروپا وارد می‌کند بر مبنای تعریفی است که غرب از انسان دارد.

این روش آوردن با محبت، لازم است؛ اما کافی نیست. باید بعد از آن یا در ضمنش، «سؤالات فطری» مطرح شود و با این سؤالات، کودک وارد کسب بصیرت شود و با کسب بصیرت، نمازش را بخواند؛ اما اگر بخواهد تا آخر با جایزه به نماز بایستد، هیچ فایده‌ای ندارد.

نظام فطرت‌سالار با زانی چه کار می‌کند؟ استخفاف می‌کند دیگر: (الزَّانِیةُ وَ الزَّانی فَاجْلِدُوا کلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَة وَ لا تَأْخُذْکمْ بِهِما رَأْفَةٌ فی دینِ اللّه إِنْ کنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّه وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ لْیشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنینَ)؛ این نص است در استخفاف؛ یعنی کتک تنها کافی نیست؛ بلکه باید آبرویشان هم جلوی مردم برود. خوب چرا استخفاف می‌کند؟ چون زناکار، طبیعت‌سالار شده، با زبان خودش با او حرف می‌زنند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِم»، (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ)؛ لسان او لسان استخفاف است