بریده‌هایی از کتاب نیم نگاه از ارستو تا هایزنبرگ

هیلبرت مسأله ریاضی اینشتین را حل کرد اما هیچ گونه ادعائی نکرد و حرمت نگه داشت

«حقیقت» تعبیر ما از «واقعیت» است.

دو شاخه مهم ریاضیات نوین به نام‌های تئوری فاجعه و تئوری آشوب معروف شده است.

زایش و مرگ رشته‌های مختلف علمی موضوع شورانگیزی است. بعضی علوم نمی‌میرند فقط استحاله پیدا می‌کنند. علم کیمیا با استحاله به علم شیمی تبدیل می‌شود. بعضی علوم چنان تغییر می‌کنند که دیگر جز نام با علم اولیه شباهت ندارند. نجوم و پزشکی امروز با آن‌چه به همین نام معروف بوده زمین تا آسمان تفاوت کرده است. شاید تنها علمی که مانند سد سکندر سر جای خود ایستاده شاخه‌های اصلی آن هنوز کاربُرد دارد هندسه است.

فرض کنیم سوار یک اتوبوس هستیم و راننده به خط مستقیم از شهر دور می‌شود. ما روی صندلی عقب نشسته‌ایم و از پنجره عقب به ساعت برج شهرداری که وسط میدان شهر است نگاه می‌کنیم. عقربه‌های ساعت مثل همیشه به حرکات خود مشغولند. زمانی که ساعت شهرداری نشان می‌دهد با زمانی که ساعت مچی ما نشان می‌دهد یکسان است. راننده سرعت خود را زیادتر می‌کند. منظور از سرعت زیاد سرعت‌های قابل مقایسه با سرعت نور است. ما هنوز به ساعت برج وسط میدان شهر نگاه می‌کنیم و در کمال تعجب می‌بینیم که ساعت برج از ساعت ما عقب افتاده است. از آن‌جا که بابت درست کار کردن ساعت شهر مطمئن هستیم نتیجه می‌گیریم که نوری که از ساعت شهر به سمت ما می‌آید مدتی طول می‌کشد تا به ما برسد. اکنون راننده سرعت خود را به سرعت نور می‌رساند. ما که هنوز از شیشه پشت به ساعت برج نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که ساعت شهر به طور کامل توقف کرده است.

یکی از مهم‌ترین تجربیاتی که به کشف امروزین اتم منجر شد توسط گیاه‌شناس اسکاتلندی، رابرت براون (۱۸۵۸ - ۱۷۷۳) انجام گردید. براون گرده‌های گل را روی آب پخش کرد اما هنگامی که با میکروسکپ نگاه کرد متوجه شد که گرده‌های بسیار ریز گل که بر سطح آب ریخته، تحت تأثیر نیرویی نامعلوم، بر سطح آب و در تمام جهات حرکت می‌کنند. حرکت براونی به معمایی تبدیل شد و بسیاری افراد روی آن کار کردند تا آن که در حدود هشتاد سال بعد اینشتین مسأله را با وضوح حل کرد: «اتم‌ها به گرده‌ها ضربه می‌زنند و باعث حرکت آن‌ها می‌شوند». این اولین تجربه مستقیم اتمی محسوب می‌شود. تثبیت نهایی تئوری اتم به دست اینشتین انجام شد که در سال ۱۹۰۵ رابطه ریاضی حرکت براونی را ارائه داد.

دربارها نیز با فلسفه سازگاری نداشتند. معروف است که محمود غزنوی پس از فتح ری، کتب علما و فلاسفه را زیر دار هر یک از آن بزرگان به باد نیستی داد

ارستو در کتاب سیاست برای نمایش ارجحیت فلسفه بر امور اقتصادی، به تالس دانشمند و فیلسوف سده‌های قبل اشاره می‌کند که چون به او اعتراض کردند و فقر او را نشانه بی‌فایده بودن علم و فلسفه‌اش برشمردند دست به کار شد و از آنجا که هواشناسی می‌دانست دریافت که سال بعد باران فراوانی خواهد بارید و درختان زیتون بارور خواهند شد. تالس تمام دستگاه‌های روغن‌کشی را به بهای نازل برای سال بعد اجاره کرد و در فصل زیتون که همگان طالب دستگاه‌های روغن‌کشی بودند به بهای گزاف اجاره داد و ثروت اندوخت و نشان داد که فیلسوف و دانشمند اگر بخواهد می‌تواند در امور اقتصادی و معیشتی نیز حرفی برای گفتن داشته باشد اما وقت گرانبهای خود را برای این امور صرف نمی‌کند.

ارستو در سرزمین‌های اسلامی دوستان و دشمنان فراوان دارد. از جمله دوستداران می‌توان فارابی، رازی، سینا و خیام را نام برد. در مورد دشمنان باید وارد جزئیات شد.

در تاریخ دانش، این همه نبوغ، این همه دست‌آورد و این همه اشتباه بی‌نظیر است.