بریده‌هایی از کتاب نیم نگاه از ارستو تا هایزنبرگ

ارستو می‌گوید: اگر می‌خواهید نوشته شما خوانده شود و مورد استفاده قرار گیرد، (۱) به شیوه خردمندان بیندیشید (۲) با زبان مردم بیان کنید.

جمله‌ای که ما بارها در این گفتگوها از او شنیدیم این بود که «خدا با جهان تاس بازی نمی‌کند» بنابراین بی‌رودربایستی از پذیرفتن اصل عدم قطعیت سر باز می‌زد و سعی می‌کرد در عالم فکر مواردی بیابد که این اصل صادق نباشد. اینشتین می‌گفت «خدا با جهان تاس بازی نمی‌کند»

برای بررسی جهان ضد ماده، مجبور به‌ورود به‌دنیای فانتزی تخیلات علمی می‌شویم. اصولا یک روش به‌دست آوردن تئوری‌های علمی و کشف «قوانین طبیعت!» روشی شاعرانه و تخیلی است. خیال‌پردازی گاه کمک‌های بزرگی به‌حل مسائل می‌کند. گفته‌اند آن‌چه روزی در گذشته به‌خیال درآمده است می‌تواند در آینده به‌وقوع پیوندد. گواه این گفتار، تخیلات عجیب پیشینیان و پیش‌رفت‌های شگرف علمی‌خود ماست. بحث‌های تخیلی یک وسیله مهم فهم جهان است.

شناخت جهان هستی و چگونگی پیدایش و عملکردش، بزرگ‌ترین انگیزه تاریخی زیست آدمی است. شمار اندکی از ساکنان این سیاره کوچک، در گردش به دور یک ستاره متوسط یک کهکشان معمولی، هدف خود را شناخت جهانی به این پهناوری قرار داده‌اند. چگونه می‌توان تصور کرد که ذره ناچیزی از آفرینش، به این باور رسیده باشد که قادر به شناخت و درک همه آن و از همه عجیب‌تر، قادر به کنترل آن خواهد بود؟

در گذشته می‌خواستند به «حقیقت طبیعت» دست یابند، بعدها از این جاه‌طلبی دست برداشتند و به «توضیح طبیعت» قانع شدند. امروز معلوم شده نه تنها «حقیقت» از نظر ما وجود ندارد و نمی‌تواند وجود داشته باشد بلکه حتا «توضیح» نیز از دسترس ما دور است و ما فقط می‌توانیم کورمال کورمال و دست بر دیوار چند گامی طی طریق کنیم و به قول عمرخیام افسانه‌ای بگوئیم و در خواب بشویم. در مکانیک کوانتوم چیزی به نام «حقیقت» وجود ندارد. اکنون واژه «حقیقت» با واژه «فایده» یا مفید بودن یا ثمر بخشی جایگزین شده است. دیگر سوآل این نیست که آیااین «گزاره» حقیقت دارد؟ مسأله این است که آیا این «گزاره» مفید است؟

آقای ارستو اگر چه بالاخره خطاهای کار آقای غزالی به قلم ابن‌رشد و حلبی افشا شد اما چه فایده که قاطعیت ایزم نشأت گرفته از منطق نَفَس بُرِ شما راه بر اطلاعات این جهانی بست و جلوی امواج احتمالات را گرفت تا آن‌جا که بالاخره به ناگزیر شمشیر به دست گرفتید. افراط «غرب» در جهت تأیید شما و تفریط «شرق» در جهت تکذیب شما کار را به سکون و سکوت و توقف کشاند. این میان غرب بالاخره از خواب بیدار شد، شرق اما هنوز در اعماق فاجعه به سر می‌برد.

آقای ارستو اگر چه بالاخره خطاهای کار آقای غزالی به قلم ابن‌رشد و حلبی افشا شد اما چه فایده که قاطعیت ایزم نشأت گرفته از منطق نَفَس بُرِ شما راه بر اطلاعات این جهانی بست و جلوی امواج احتمالات را گرفت تا آن‌جا که بالاخره به ناگزیر شمشیر به دست گرفتید. افراط «غرب» در جهت تأیید شما و تفریط «شرق» در جهت تکذیب شما کار را به سکون و سکوت و توقف کشاند. این میان غرب بالاخره از خواب بیدار شد، شرق اما هنوز در اعماق فاجعه به سر می‌برد.

پس از پیش‌رفت علم احتمالات، به ویژه با کاربرد کامپیوترهای نوین، دیده شد که ریاضیات بشری ساختمانی تصادفی است که در یک مجموعه بی‌نهایت عنصری قرار گرفته است. به این معنا که در ریاضیات کنونی ما دیده می‌شود که بی‌نهایت نوع ریاضیات دیگر می‌توانست با (لااقل) همین اعتبار به وجود آید.