بریده‌هایی از کتاب نیم نگاه از ارستو تا هایزنبرگ

اگر می‌خواهید نوشته شما خوانده شود و مورد استفاده قرار گیرد به شیوه خردمندان بیندیشید اما به شیوه مردم بیان کنید.

«حقیقت» تعبیر ما از «واقعیت» است.

یک باکتری شجاع به نام «باک» را می‌شناسم که روی دست من زندگی می‌کند. طول عمر باک حدود ۱۰۰ ثانیه است. از اجداد خودش که در مرداب زندگی می‌کنند و طول عمرشان ۴۵ ثانیه است جلوتر رفته. باک در این ۱۰۰ ثانیه ناچیز به ساعت من (یک طول عمر کامل به ساعت خودش) متولد می‌شود، رشد می‌کند، به مهد کودک و دبستان و دبیرستان و دانشگاه می‌رود. خدمات اجتماعی و سربازی و شرکت در جنگ بر علیه دشمنان را انجام می‌دهد. تولید مثل می‌کند و به دو قسمت تقسیم می‌شود و می‌میرد. برای باک برخلاف همنوعانش، «خور و خواب و خشم و شهوت» کافی نیست. باک می‌خواهد بداند. زندگی چیست؟ جهان چیست؟ خودش کیست؟ کجا ایستاده است؟ آیا جهان هدفمند است؟

از فرگه نقل است: «هر ریاضی‌دان قابل، لااقل یک نیمه فیلسوف است، همان گونه که هر فیلسوف مسلط، لااقل یک نیمه ریاضی‌دان است.»

بنا به اصل داپلر، هرگاه جسمی به ناظری نزدیک شود و ناظر نوری را که از آن جسم به او می‌رسد تجزیه کند، این نور به‌سوی آبی متمایل است. هرگاه دوجسم از هم دور شوند، این نور به‌قرمز متمایل می‌گردد. البته توقع نخواهیم داشت اتومبیل‌های نزدیک شونده را آبی و اتومبیل‌های دورشونده را قرمز ببینیم مگر این‌که سرعت این اتومبیل‌ها زیاد باشد. از سرعت زیاد، مراد سرعت‌های قابل قیاس با سرعت نور است. با استفاده از این اصل، وقتی که طیف نورهای واصله از کهکشان‌های دیگر به‌ویژه کهکشان‌های دور را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که این طیف، انحرافی به‌قرمز از خود نشان می‌دهد. این به دور شدن کهکشان‌ها دلالت می‌کند. دراین‌جا ذکر یک نکته فوق‌العاده جالب توجه است. کهکشان‌ها هرقدر دورترباشند، انحراف نورشان به‌سوی قرمز بیش‌تر است که این خود حکایت از سرعت نسبی بیش‌تری می‌کند. به‌این ترتیب است که ما در جهانی منبسط شونده زندگی می‌کنیم که هرلحظه ابعاد آن بیش‌تر می‌گردد.

در کودکی به کورت «آقای چرا؟» می‌گفتند زیرا در تمام موارد پرس و جو می‌کرد.

بالاخره این نکته را باید تذکر داد که اگر مدت دو هزار سال افکار ارستو را به منزله ماشین جنگی بر علیه پیشرفت علوم مثبت به کار بردند نباید تقصیر آن را به گردن استاد انداخت.

در گذشته می‌خواستند به «حقیقت طبیعت» دست یابند، بعدها از این جاه‌طلبی دست برداشتند و به «توضیح طبیعت» قانع شدند. امروز معلوم شده نه تنها «حقیقت» از نظر ما وجود ندارد و نمی‌تواند وجود داشته باشد بلکه حتا «توضیح» نیز از دسترس ما دور است و ما فقط می‌توانیم کورمال کورمال و دست بر دیوار چند گامی طی طریق کنیم و به قول عمرخیام افسانه‌ای بگوئیم و در خواب بشویم. در مکانیک کوانتوم چیزی به نام «حقیقت» وجود ندارد. اکنون واژه «حقیقت» با واژه «فایده» یا مفید بودن یا ثمر بخشی جایگزین شده است. دیگر سوآل این نیست که آیااین «گزاره» حقیقت دارد؟ مسأله این است که آیا این «گزاره» مفید است؟

هندسه اقلیدس یک هندسه سنتی است. دارای چند مشخصه است. بیش از ۲۰۰۰ سال عمر کرده در نتیجه از دلش مقدار زیادی ریاضیات بیرون آمده. هندسه لوباچفسکی و هندسه ریمان. اقلیدس می‌گوید از نقطه خارج خط راست بیش از یک موازی برای آن نمی‌توان کشید. در هندسه لوباچفسکی بی‌نهایت موازی می‌توان کشید و در هندسه ریمان اصلا نمی‌توان موازی کشید.

هنگامی که در سال ۱۹۲۳ ضمیمه‌ای برای چاپ ایتالیائی کتاب «ریاضیات نظریه نسبیت» می‌نوشت متوجه شد که با توجه به رابطه برابری جرم و انرژی اینشتین، مقدار عظیمی انرژی از مقدار اندکی ماده آزاد خواهد شد. فرمی نخستین کسی است که به آزاد شدن عملی این انرژی اشاره کرده است. این اولین جرقه بمب اتمی است.