بریده‌هایی از کتاب چکیده تاریخ ایران

کتاب معروف «سیاست‌نامه» را خواجه نظام‌الملک به این پادشاه هدیه کرده است؛ ولی سرانجام همین وزیرِ باتدبیر و باقدرت در اثر توطئه‌ی ترکان‌خاتون، همسر ملکشاه، موقعیت خود را از دست داد و پس از چندی در هشتاد سالگی به دست یکی از مریدان حسن صباح با کارد مقتول شد. ملکشاه خود در جوانی به مرضی در سال ۱۰۹۲ برابر با ۴۸۵ هجری درگذشت.

خدمت شایان اهمیت و ماندگاری که یعقوب صفاری به فرهنگ و زبان ایران کرد گفتنِ یک «نه‌ی تاریخی» به شاعرانی بود که به زبان عربی شعر می‌گفتند و مداحی و چاپلوسی می‌کردند. یعقوب با «نه‌ی تاریخی» خود خدمت بزرگی به تداوم هستیِ زبان پارسی نمود.

به‌هر حال، در مجموع، به‌دور از خصلت‌های ناپسند شخص وی، که به‌دروغ در تاریخ ایران به عدالتگری مشهور گردیده است، می‌توان وی را از پادشاهان مقتدر ایرانی دانست که کشور را در دوره‌ی سلطنت خود به اعتباری درخور توجه رساند. وی در کشاورزی قدم‌های بزرگی برداشت و آن را تشویق کرد. بی‌کاران و تنبلان را دوست نمی‌داشت و آنان را تنبیه می‌کرد. به اهمیت راه‌ها پی‌برده، و در تأمین امنیت آن تلاش می‌کرد. او از اولین پادشاهانی بود که دستور به ترجمه‌ی حکمت ارسطو و افلاطون به فارسی داد و در جندی‌شاپور، دانشگاه بزرگی برپا کرد، که در آن پزشک تربیت می‌شد.

بعد از مرگ یزدگرد دوم، پسر بزرگش فیروز توانست با شکست دادن رقیب و مدعی خویش، هرمز، به تخت سلطنت بنشیند. وی در تاریخ در اداره مملکت به نیکی اشتهار دارد. معروف است که در دوره‌ی او قحطی بزرگی بر کشور حادث گردید و او با درایت توانست از اطراف و جوانب، خوارو بار وارد ایران کند و جلوی مرگ ومیر بسیاری از ایرانیان را بگیرد.

از وقایع بسیار مهم دوره‌ی شاپور، ظهور مانی است که مذهب مانی را ارائه کرد. مانی در سال ۲۱۵ میلادی متولد شد. وی در اوایل سلطنت شاپور دعوت خود را علنی کرد و پیروانی برای خود فراهم آورد تا حدی که پادشاه ساسانی نیز گرایشی نسبت به او پیدا کرد. تعالیم این شخص بیشتر بر پایه‌ی الهام از افکار مسیحی و میترائیسم (مهرپرستی) استوار بود که با توجه به زمینه‌ی موجود این آیین در ایران باستان، به‌سرعت گسترش یافت و مورد توجه مردم قرار گرفت. با وجود این، هنگامی که مانی مورد بی‌مهری پادشاه قرار گرفت مجبور به ترک وطن شده و به سرزمین هندوچین و تبت رهسپار شد و تا سال ۲۷۲ میلادی که تا آن هنگام شاپور از دنیا رفته و هرمز پادشاه جدید ساسانی بر ایران حکومت می‌کرد، به کشور باز نگشت.

هرگز نمی‌توان منکر نظم‌گرایی و مدیریتی بود که داریوش برای اداره‌ی کشورش به کار می‌برد. او برای اولین بار با تقسیم و توزیع قدرتِ تصمیم‌گیری در ولایت‌ها و استان‌ها که استان‌دار آنها را «ساتراپ» می‌نامیدند و هر کدام به طور مستقل با مرکز ارتباط داشتند، شیوه‌ای از مدیریت غیرمتمرکز را به معرض آزمایش گذاشت. در دوره‌ی داریوش، با فتح ایالات پنجاب و سند در شرق و مقدونیه در غرب، حدود کشور ایران در گستره‌ی نواحی سردسیر چین و یونان شمالی و آفریقا قرار گرفت، که قسمت اعظم نواحی مسکونی جهان شناخته شده‌ی آن روز را شامل می‌شد.

در چنین وضعیتی پادشاه صفوی که به‌کلی گیج و مبهوت شده بود، همه‌ی اطرافیان خود را به توطئه متهم می‌کرد و وضع نابه‌سامان خود را همان‌طور که بارها در تاریخ این سرزمین تکرار شده است به عهده این و آن می‌انداخت.

از اولین کارهای او لشکرکشی بر ضد قومی وحشی به‌نام «خزرها» بود که از شمال ایران باعث آزار و اذیت ایرانیان می‌شدند. «سر پرسی سایکس» مؤلف انگلیسی تاریخ ایران، اشاره می‌کند: تأثیر این قوم بر ایرانیان به‌حدی است که علیرغم گذشت سال‌ها، ایرانیان دریای کاسپین را به نام «دریای خزر» می‌نامند.

تاریخ همواره از وی به نام «شاپور کبیر» یاد می‌کند. در زمان وی ایران به اوج اقتدار و عظمت خود در دوران ساسانی رسید و روی‌هم رفته با توجه به روحیه و شرایط خاص آن زمان دوران افتخارآمیزی را سپری کرد.

تا آن‌جا که می‌توان اردشیر را یکی از پایه‌گذاران آمیختگی دین و حکومت یا استقرار حکومت مذهبی دانست.

اسکندر پس از جنگ‌های چندین ساله با قوای ایران و تصرف «سارد» و تسخیر پرسپولیس و پاسارگاد و آتش زدن کاخ‌های شاهنشاهی به انتقام آتش‌سوزی آتن به فرمان خشایارشاه (مطلبی که مورخان متعصب ما علاقه‌ای به گفتن آن ندارند) توانست نام خود را به عنوان منقرض کننده‌ی بزرگترین امپراتوری آن زمان برای ابد در تاریخ ثبت کند. داریوش در سال ۳۳۰ قبل از میلاد در حین فرار از جلوی لشکر اسکندر در منطقه‌ای در حوالی دامغان امروزین قبل از آن‌که به دست دشمن بیفتد، به دست اطرافیان خود به‌قتل رسید و بدین‌سان سلسله‌ی هخامنشی که طی حدود دویست سال یکی از بزرگترین امپراتوری‌های جهان را به وجود آورده بود، پایان گرفت.

به‌دور از قضاوت درباره‌ی این‌که داریوش تا چه اندازه به گفته‌های خود عمل می‌کرده، هرگز نمی‌توان منکر نظم‌گرایی و مدیریتی بود که داریوش برای اداره‌ی کشورش به کار می‌برد. او برای اولین بار با تقسیم و توزیع قدرتِ تصمیم‌گیری در ولایت‌ها و استان‌ها که استان‌دار آنها را «ساتراپ» می‌نامیدند و هر کدام به طور مستقل با مرکز ارتباط داشتند، شیوه‌ای از مدیریت غیرمتمرکز را به معرض آزمایش گذاشت. در دوره‌ی داریوش، با فتح ایالات پنجاب و سند در شرق و مقدونیه در غرب، حدود کشور ایران در گستره‌ی نواحی سردسیر چین و یونان شمالی و آفریقا قرار گرفت، که قسمت اعظم نواحی مسکونی جهان شناخته شده‌ی آن روز را شامل می‌شد. در سال ۴۸۶ قبل از میلاد، داریوش در جنگی به‌نام «ماراتن» از یونانیان شکست خورد و سال بعد هنگامی که قصد خواباندن شورش مصر را داشت عمرش کفاف نداد و سلطنت را به‌پسرش خشایارشاه واگذار کرد.

داریوش بزرگ در طول سلطنت داریوش، شورش‌هایی در گوشه و کنار امپراتوری به وقوع پیوست که داریوش توانست با درایت به قلع و قمع آنها بپردازد و نشان دهد که قادر به اداره‌ی کشور می‌باشد. وی برای چیرگی بر حاکم مصر به آن‌جا لشکرکشی کرد. او در یکی از سنگ‌نوشته‌هایش می‌گوید: به خواست اهورامزدا، من چنینم که راستی را دوست دارم و از دروغ روی گردانم. دوست ندارم که ناتوانی از حق‌کشی در رنج باشد. همچنین دوست ندارم که به حقوق توانا به سبب کارهای ناتوان آسیب برسد. آنچه را که درست است من آن را دوست دارم. من دوست برده‌ی دروغ نیستم. من بد خشم نیستم. حتی وقتی خشم مرا می‌انگیزاند، آن را فرو می‌نشانم. من سخت بر هوس خود فرمانروا هستم.

بعد از کوروش نوبت سلطنت به کمبوجیه رسید که در زمان حیات پدر نیز پادشاهی بابل را به عهده داشت. وی به‌علت اختلافی که در نتیجه‌ی حسادت با برادرش «بردیا» داشت او را در خفا با خدعه به قتل رسانید. ولی یکسال بعد هنگامی که مشغول لشکرکشی به مصر بود، یکی از مغ‌های دربار به نام «گوماتا» که گویا از راز قتل بردیا مطلع بود، خود را به جای وی به مردم معرفی کرده به عنوان بردیا به سلطنت مشغول شد. کمبوجیه که خبر روی‌گردانی ملت از خود را به‌سادگی نمی‌توانست باور کند در سال ۵۲۱ ق. م به‌زندگی خود خاتمه داد و چون چندی بعد راز بردیای دروغین نیز برملا شد، گوماتا توسط شورای بزرگان پارس از سلطنت برکنار شد و داریوش پسر هیتاپ به سلطنت برگزیده شد.

کوروش از شخصیت‌های تاریخی است که نه فقط مورد تکریم ایرانیان است بلکه در میان سایر اقوام به‌ویژه یهودیان گرامی داشته می‌شود و از نادر بزرگان تاریخ است که شخصیت انسانی‌اش بر شخصیت نظامی‌اش برتری دارد. بنا به مشهور مروت و انسانیت را به حد کمال دارا بوده و هیچ‌وقت گرفتار عیاشی و تن‌پروری که بسیاری از بزرگان تاریخ کشور ما به آن دچار شدند، نگشت. کوروش در سال ۵۲۹ قبل از میلاد در یکی از جنگ‌هایی که خود در آن شرکت کرده بود کشته شد و در پاسارگاد، نزدیک شیراز، به خاک سپرده شد

کوروش کبیر کوروش پس از جنگ با «آستیاکس» و برچیدن سلسله‌ی ماد، وارد اکباتان گردید (۵۵۰ قبل از میلاد) و بعد از کشمکش‌های محلی کوچک، در حدود سال ۵۴۶ به طور رسمی عنوان پادشاهی پارس را برای خود قائل شد. وی پس از جنگ‌های متوالی که با مادها، مصری‌ها، و لیدی‌ها برگزار کرد در ۵۳۸ قبل از میلاد با فتح بابل گستره شاهنشاهی ایران را به آن‌جا رساند که روزگار، قبل از آن به خود ندیده بود.

در حد فاصل رودخانه‌ی سند در مشرق و رود دجله در عراق، سرزمین مرتفعی قرار دارد که آن را فلات ایران می‌خوانند. سرزمین فعلی ما ایران به جز نواحی افغانستان و بلوچستان در شرق و اندکی در غرب، قسمت اعظم این فلات را تشکیل می‌دهد.

جنگ و گریزهای بیست ساله‌ی ایران و روم تا سال ۲۶۰ میلادی که به شکست قطعی «والرین» امپراتور روم و اسارت وی انجامید طول کشید. نقش موجود در پاسارگاد نشان می‌دهد که شاپور برای سوار شدن بر اسبش از «والرین» به‌عنوان چهارپایه استفاده کرده و پای بر کمر او می‌نهد.

مقایسه‌ی رفتار و کردار آمیخته به مدارا و مردم‌داری و مروّت کورشِ غیرمتعصب و خردمند با رفتار و کردار خودبزرگ‌بینانه و تحقیرآمیز شاپور ساسانی و پی‌آمدهای این دو شیوه‌ی برخورد و نگرش به مسایل زندگی، نکته‌ای تاریخی و فرهنگی است که می‌تواند برای نسل جوان ما آموزنده باشد.

در تمام طول این چند قرن قدرت‌نمایی میان حاکمان ایران و روم، سرزمین و مردمی که همیشه از هر طرف ضربه می‌خوردند، ارمنستان و ارمنیان بودند