بریده‌هایی از کتاب آشنایی با موسیقی کلاسیک

ژان ـ باتیست لولی، آهنگ‌ساز فرانسوی، موقع رهبری اپراهای خود عصای پیاده‌روی خود را محکم به زمین می‌زد تا ریتم را مشخص کند. یک روز اشتباها عصا را به پای خودش کوبید و کمی بعد به علت مسمومیت خونی از دنیا رفت.

در میان آثار آوازی باخ حتما باید مس «سی» مینور را گوش کرد؛ اگر خواستید قطعه سبک‌تری بشنوید کانتاتِ قهوه را گوش کنید. باخ به لحاظ تسلطش بر کنترپوان شهرت داشت؛ اما اگر ملودی‌های عظیم می‌خواهید به «باشد که گوسفندان در امنیت بچرند» یا «عیسی، تحقق شادمانه خواهش انسان» گوش دهید. مندلسون گفته است: «هر اثر باخ را که یک بار گوش کنید به آسانی درمی‌یابید که زیباست و می‌خواهید دوباره گوش کنید؛ فقط شروع کردن آن دشوار است.» اصطلاح کنترپوان مشتق از «پونکتوم کونترا پونکتوم» لاتینی (به معنای نقطه بر نقطه یا نقطه در برابر نقطه) تلفیق همزمان دو یا چند ملودی است به صورتی که وحدت موسیقایی خرسند کننده‌ای تشکیل دهند.

آثار مهم باخ همه آثار باخ اهمیت دارند. کنسرتوهای براندنبورگ شش اثر هستند که در زمان باخ اجرا نشدند اما امروزه جزء لاینفک برنامه‌های کنسرتی قرن بیستم هستند. هر کدام آن‌ها رنگ تونالیته سازی خاصی دارد. مثلاً شماره ۲ قسمت‌های سولو برای فلوت، ویولن، اوبوا، و ترومپت‌ها دارد؛ شماره ۳ فقط برای سازهای زهی؛ شماره ۵ برای هارپسیکورد؛ و الی آخر. دو ویولن کنسرتو و نیز کنسرتو برای دو ویولن را نیز باید شنید؛ در میان قطعه‌های شستی‌دار می‌توان سوئیت‌های فرانسوی و انگلیسی را نام برد، و همچنین کنسرتوی ایتالیایی. شش سونات و پارتیتای بزرگ برای ویولن تنها نیز از آثار مهم باخ هستند (پارتیتای «ر» مینور شامل «شاکون» است که یکی از برترین آثار در گنجینه آثار زهی است).

در هر حال، باخ همچنان به کار خلاقه خود ادامه داد و برخی از باشکوه‌ترین آثار تاریخ موسیقی را خلق کرد. عجیب است که بعد از مرگ باخ در سال ۱۷۵۰، آثار او به محاق فراموشی رفت. آهنگ‌سازان دیگر آثار باخ را می‌ستودند و مطالعه می‌کردند، اما بعد از احیای پاسیون متی به همت فلیکس مندلسونِ جوان بود که دوستداران موسیقی دریافتند باخ چه گنجینه گرانبهایی به ارث گذاشته است. آیا می‌دانید باخ از هوای خوب لایپزیگ هم ضرر کرد، زیرا هوای خوب لایپزیگ سبب می‌شد که مردم کمتر بیمار شوند. به همین علت، درآمد باخ از محل اجرای مراسم سوگواری کمتر شد. باخ به دوستی نوشت: «سال گذشته باد خوش وزید و من درآمد مراسم سوگواری‌ام خیلی کم شد.» (این معادل یک هفتم درآمد سالانه باخ بود.) هزینه زندگی در لایپزیگ نیز بالا بود.

اما دربار آنهالت ـ کوتن طرفدار آیین کالون بود و حتی ساده‌ترین سرودهای نیایشی را ضروری نمی‌شمرد، و باخ بالاخره کاسه صبرش لبریز شد. به علاوه، وقتی پرنس با بانویی ازدواج کرد که اصلاً موسیقی دوست نداشت، اوضاع بدتر هم شد. در این موقع، مدیر موسیقی کلیسای توماس در لایپزیگ مرد، و باخ تقاضا کرد که جای او را بگیرد (و می‌گویند که به همین منظور پاسیون یوحنا را ساخت). بزرگان لایپزیگ دوست داشتند تِلِمان را استخدام کنند اما تِلِمان قبول نکرد و مقامات به ناچار باخ ۳۸ ساله را استخدام کردند و او اندکی بعد به لایپزیگ کوچ کرد و تا پایان عمر همین شغل را حفظ کرد. کار باخ در لایپزیگ اصلاً ساده نبود. هر بار که عید یا تعطیلی کلیسا بود کانتات می‌ساخت و در عین حال استاد شبانه‌روزی حدود ۷۰ پسر در مدرسه کلیسا بود و به آن‌ها لاتین درس می‌داد و برای گروه کر و ارکستر به آن‌ها موسیقی یاد می‌داد. ارکستر عبارت بود از چند نوازنده زهی و چندتایی نوازنده ترومپت و اوبوا، و باخ می‌بایست فکری به حال آن بکند.

اصطلاح توکاتا از لفظ ایتالیایی به معنی نواختن یا لمس کردن است، و معمولاً به قطعه‌ای اطلاق می‌شود که از وضوح و شفافیت ذاتی سازهای شستی‌دار بهره می‌گیرد و در عین حال به نوازنده مجال هنرنمایی می‌دهد. در قرن شانزدهم، از این لفظ اغلب در مورد پرلود فی‌البداهه‌ای قبل از قسمت مرکزی اثر استفاده می‌کردند، اما در قرن هفدهم به هر نوع اثر کوتاه برای سازهای شستی‌دار که پرسرعت بود و صدای درخشانی داشت اطلاق شد. کرال از لفظ لاتینی «کورالیس» است به معنی متعلق به کر، و به نوعی صوت آوازی برای نیایش در کلیسای لوتری اطلاق می‌شد که بسیاری از آن‌ها را خود مارتین لوتر برای آواز در عبادات پروتستان‌ها نوشته یا اقتباس کرده بود. نهایتا این آثار آوازی مبنای ساخته‌های سازی قرار گرفتند که به دست باخ به اوج رسیدند. باخ صدها ملودی از این نوع را هارمونیزه کرد و تعداد زیادی نیز خودش ساخت.

وقتی موسیقی‌دان دیگری بالای سرش آوردند، باخ چنان ناراحت شد که گفت: «تو نمی‌توانی اخراجم کنی. من خودم کارم را رها می‌کنم.» به همین دلیل، به جرم «تحمیل اهانت‌آمیز اخراج خود» یک ماه زندانی شد. خوشبختانه آوازه باخ همه جا پیچیده بود. از این رو، خیلی زود کاپلمایسترِ پرنس لئوپولد در آنهالت ـ کوتن شد. باخ در این جا از دستمزد بیشتر و خوراک بهتر برخوردار بود، اما ارگ خوبی نداشت. در عوض چندین هارپسیکورد عالی در کاخ بود و همچنین یک ارکستر قابل قبول. باخ شروع کرد به نوشتن قطعه‌هایی برای هارپسیکورد و انواع قطعه‌ها برای ارکستر کوچک، از جمله سوئیت‌های ارکستری، دو ویولن کنسرتو، و کنسرتوهای براندنبورگ.

آیا می‌دانید در زمانی، حداقل ۳۰ باخ در آلمان ارگ می‌زدند. اسم «باخ» مترادف با «موسیقی‌دان» بود. باخ از پدرش ویولن آموخت اما همین که بزرگ شد به خوانندگی و نوازندگی ارگ، هارپسیکورد و هر نوع ساز شستی‌داری که در اختیارش بود روی آورد. یکی از نخستین شغل‌هایش ارگ‌نوازی کلیسا و استادی کر در آرنشتات بود اما مدام با مقامات شهر مشکل داشت، زیرا می‌گفتند باخ موقعی که گروه کر آواز می‌خواند پیوسته واریاسیون‌های «ناشایست» می‌نوازد و «دوشیزه غریبه»ای کنارش می‌نشیند. باخ گفت که این دوشیزه «غریبه» نیست بلکه دخترعموی اوست، و برای اثبات گفته خود این شغل را رها کرد و با دخترعمو ازدواج کرد. در شهر مولهاوزن به عنوان ارگ‌نواز دوباره سر کار رفت، اما پذیرفت که از هرگونه «معاشرت مشکوک و ناشایست» دوری کند؛ اما این کار هم به نتیجه‌ای نرسید. باخ به وایمار رفت و در آن جا ۹ سال ماند و توکاتاها و کرال‌ها و فوگ‌های خود را برای ارگ نوشت.

باخ روبرت شومان زمانی گفته بود: «موسیقی همان قدر به باخ مدیون است که مذهب به بنیادگذار مذهب» و اضافه کرده بود که «ما همه در برابر او خامدستانی بیش نیستیم.» بتهوون چندین قطعه از کلاویه خوش آهنگ باخ را نواخت؛ شوپن همه ۴۸ پرلود و فوگ باخ را حفظ بود. موتسارت تنظیم‌های زهی از آثار باخ ساخت و به پدر خود نوشت که سرانجام به نوعی موسیقی برخورده است که چیزهایی از آن بیاموزد. شاید برلیوز سخن را تمام کرده باشد. او به دوستی گفت: «باخ باخ است، درست همان طور که خدا خداست.» اما باخ (۱۶۸۵ ـ ۱۷۵۰) انسانی خاکی بود که می‌بایست به رؤسای خود تعظیم کند تا شغلش را از دست ندهد، و مدام با مقامات مشکل داشت. بیش از ۴۰۰ کانتات ساخت اما فرزندان بسیار نیز آورد ـ لااقل ۲۰ فرزند آورد (هرچند که ۱۳ نفرشان در طفولیت مردند). چهار تن از نسل او آهنگ‌سازان معروفی شدند ـ ویلهلم فریدمان، کارل فیلیپ امانوئل، یوهان کریستوف فریدریش، و یوهان کریستیان. باخ ها تا پنج نسل موسیقی‌دان بودند.

قطعه‌های سازی دیگری که محبوبیت دارند عبارتند از «ورود ملکه سبا» و سوئیت‌های جذاب سازهای شستی‌دار، بخصوص «آهنگر خوش آهنگ». آثار دیگری که باید گوش کنیم عبارتند از کنسرتوی هارپ، کنسرتوی هارپسیکورد در «ر» ماژور (که اجرای پیانویی‌اش نیز ضبط شده است)، و همچنین ۱۶ کنسرتو برای ارگ و ارکستر. آیا می‌دانید نخستین بار که مسیح در دوبلین اجرا شد، چنان ازدحامی برای بلیت در گرفت که از خانم‌ها خواهش کردند دامن‌های بدون فنر بپوشند و از آقایان خواستند شمشیرهای‌شان را به همراه نیاورند تا تماشاچیان بیشتری در سالن جا بگیرند. یک سال بعد، در نخستین اجرای مسیح در لندن، جورج (شاه انگلستان) در حین اجرای «کر هالِلویا» از جا برخاست و دیگران هم از او تبعیت کردند. از آن پس، هر بار که این قطعه اجرا می‌شود، رسم است که تماشاچیان بایستند.