بریده‌هایی از کتاب مقدمات روان‌شناسی سلامت

شدن و معالجه انجام می‌شود مثل مصرف دارو و استراحت کردن. فردی که پس از مراجعه به پزشک متوجه بیماری آنفلوانزا شده است و براساس دستور پزشک لباس گرم می‌پوشد، چه رفتاری را انجام می‌دهد؟ از طرف دیگر ماتاراتزو (۱۹۸۴) که از بنیانگذاران روان‌شناسی سلامت محسوب می‌شود. با تأسی از رویکرد روان ـ عصب ایمنی‌شناسی طبقه‌بندی جدیدی از رفتارها ارائه کرده است. او رفتارها را در دو دسته عمده قرار می‌دهد: عادات آسیب‌زا برای سلامتی که به آنها پاتوژن‌های رفتاری می‌گوید. مثلاً مصرف سیگار، توتون، تنباکو و

مواد مخدر یا چربی مضر از جمله پاتوژن‌های رفتاری هستند. نوع دوم رفتارهای حافظ سلامتی هستند که به آنها ایمونوژن‌های رفتاری می‌گوید. برای مثال چک کردن مرتب وضعیت سلامتی، مسواک زدن دندان‌ها یا بستن کمربند ایمنی جزو ایمونوژن‌های رفتاری محسوب می‌شوند. به‌ هر حال رفتارها چه افزاینده سلامتی و چه کاهنده سلامتی بر ایجاد بیماری اثرات غیرقابل انکاری دارند. برای تبیین این اثرات محققان دو مسیر را مطرح کرده‌اند: مسیر زیست‌شناختی برای مثال استرس مستقیماً می‌تواند به افزایش فشار خون منجر شود. مسیر رفتاری یعنی رفتارهای فرد می‌توانند او

مقدمه و پیشگفتار از هنگامی که روان‌شناسی علمی با تأسیس اولین آزمایشگاه توسط ویلهم وونت آلمانی در لایپزیک متولد شد، این رشته برای اثبات هویت علمی مستقل خویش تلاش کرده تا از فلسفه و پزشکی هر چه بیشتر فاصله گیرد. هر چند این تلاش در آن زمان مفید بوده و به استقلال این علم کمک شایانی کرده است، اما امروزه با گسترش حیطه‌های بین رشته‌ای تلاش‌های این علم مجدداً در جهت نزدیک‌تر شدن به فلسفه و پزشکی آغاز شده است. تسلط روان‌شناسی شناختی بر کل روان‌شناسی و باز تعریف مفهوم ذهن و شناخت و مطالعه علمی آن به معنای کم شدن فاصله روان‌شناسی و فلسفه است. گسترش شاخه‌هایی چون روان‌شناسی فیزیولوژیک، نوروسایکولوژی،

که برای رفتاری خاص احساس خودکارآمدی دارند احتمالاً تلاش بسیار زیاد و سختی برای انجام آن رفتار دارند و افرادی که خودکارآمدی کمتری دارند با اوّلین مشکلات پا پس می‌گذارند و مجدداً به رفتار قبلی برمی‌گردند. ثانیاً پژوهش‌ها نشان می‌دهد که افراد واجد خودکارآمدی پایین پاسخ فیزیولوژیکی بیشتری به موقعیت‌های استرس‌زا دارند از جمله ضربان قلب و فشار خون زیاد از خود نشان می‌دهند. این پاسخ‌های اضطراری باعث می‌شوند افراد دارای خودکارآمدی پایین کمتر تلاش کنند که رفتار‌های خود را تغییر دهند. مفهوم کنترل رفتاری ادراک شده نیز پیشتر توضیح

تصویر ۲-۱: پروفسور آلبرت بندورا روان‌شناس برجسته و شهیر که به‌خاطر ارائه نظریه یادگیری اجتماعی، خودکارآمدی و نقش آنها در سلامتی شناخته شده است. الف) خودکارآمدی: یعنی میزان باور فرد درباره توانایی دست‌زدن به رفتاری خاص مثل کنترل رفتاری ادارک شده است. آنهایی که تصور می‌کنند و باور می‌کنند که می‌توانند چهار بار در هفته ورزش کنند احتمالاً موفق‌ترند تا آنهایی که درباره‌ی توانایی پیروی از چنین برنامه‌ای تردید دارند. خودکارآمدی به دو طریق مجزا اثرات قوی بر سلامتی دارد (اولیری، ۱۹۹۰) . اولاً افرادی

شرطی‌شدن عامل وجود دارد. شرطی شدن کلاسیک: شرطی شدن کلاسیک می‌تواند بر رفتار مرتبط با سلامتی تأثیر بگذارد. برای مثال تصور کنید که در مطب دندانپزشکی به صندلی تکیه می‌دهید و صدای دریل (مته) دندان‌پزشکی را از اتاق مجاور می‌شنوید. حتی وقتی دندان‌پزشک نزدیک شما (و داندان‌هایتان) نیست، شنیدن صدای دریل می‌تواند باعث ایجاد احساسات برانگیختگی، اضطراب یا درد شود زیرا شما بین صدای دریل با درد دندان تداعی ایجاد می‌کنید. همین‌طور بیمارانی که تحت شیمی درمانی هستند (درمانی که باعث می‌شود افراد احساس تنفر و ضعف کنند) ، ورود به

اگر قرار باشد افراد همیشه پاداش دریافت کنند ممکن است دچار ناکامی شوند، آنها باید برای برخی رفتارها پاداش دریافت کنند.

را به سمت چک کردن وضعیت سلامتی، نزد پزشک رفتن و مصرف دارو هدایت کنند که آنها نیز به‌صورت مستقیم با سلامتی ارتباط دارند. منظور از ایمونوژن‌های رفتاری چیست؟ پاسخ خود را با استدلال توضیح دهید. یکی از اهداف روان‌شناسان سلامتی پیش‌بینی چگونگی ابتلا به بیماری و یا حفظ سلامتی است. برای رسیدن به این هدف مهم نظریه‌هایی در روان‌شناسی سلامت و بهداشت مطرح شده است که در این فصل به آنها پرداخته می‌شود. نظریه‌های رفتار سالم نظریه‌های رفتار سالم را می‌توان به دو طبقه

روان‌شناسان سلامت رفتارها را به طرق مختلفی طبقه‌بندی می‌کنند؛ یکی از جالب‌ترین تقسیم‌بندی‌های رفتار دسته‌بندی کاسل و کوب (۱۹۶۶) است. آنها سه نوع رفتار را از هم متمایز کرده‌اند: الف) رفتار سلامتی یعنی هر نوع رفتاری که به منظور پیشگیری از بیماری انجام می‌شود مثل رژیم غذایی سالم. ب) رفتار بیماری یعنی هر نوع رفتاری که به منظور جستجوی علاج بیماری انجام می‌شود مانند مراجعه به پزشک. ج) رفتار نقش بیماری یعنی هر فعالیتی که پس از تشخیص بیماری به منظور خوب

سلامتی را شرح دهد. همان‌طور که در فصل قبل خوانده‌اید، مطالعه رفتارهای سالم و ناسالم برای متخصصان روان‌شناسی سلامت اهمیت ویژه‌ای دارد. براساس مطالعات روان‌شناسان به‌ویژه روان‌شناسان سلامت آنچه باعث سلامت یا بیماری می‌شود، رفتار است. صاحب‌نظران برای بررسی اثرات رفتار بر سلامتی و چگونگی تأثیر آن، نظریه‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. در این فصل ابتدا انواع رفتار از چشم‌انداز روان‌شناسی سلامت مورد توجه قرار می‌گیرد و سپس مهمترین نظریه‌های رایج در تبیین رفتار سالم به اختصار معرفی می‌شوند.

فصل دوم: نظریه‌های رفتار سلامتی هدف‌های یادگیری از خواننده انتظار می‌رود پس از مطالعه این فصل بتواند: ۱. انواع طبقه‌بندی رفتارها را شرح دهد. ۲. مدل‌های مرحله‌ای و پیوستاری سلامتی را توضیح دهد. ۳. مدل باور سلامتی و نقش آن در پیش‌بینی رفتار سلامتی را تبیین کند. ۴. نظریه حفظ انگیزش را شرح دهد. ۵. کاربرد نظریه رفتار مدبرانه در تبیین رفتار سلامتی را توضیح دهد. ۶. مدل‌های مرحله‌ای را تشریح کند. ۷. نقش نظریه‌های یادگیری در رفتار

هستند. خرده مقیاس دیگران قدرتمند تعیین می‌کند که تا چه حد یک فرد احساس می‌کند متخصصان بهداشتی، اعضای خانواده، افراد مذهبی و دوستانش بر وضعیت سلامتی او مؤثرند. در واقع کسانی که منبع کنترل سلامتی بیرونی دارند احساس می‌کنند که سلامتی آنها نتیجه عواملی خارج از خودشان (وقایع شانسی و دیگران) است. آنهایی که منبع کنترل سلامتی درونی دارند، احساس می‌کنند که سلامتی نتیجه‌ی اعمال خودشان (رعایت بهداشت، ورزش کردن و رژیم غذایی مناسب) است. جدول ۵-۱: مثال‌هایی از سه بعد منبع کنترل سلامتی

بشر اولیه معتقد بود که بیماری در اثر حلول ارواح شیطانی و یا خشم خدایان ایجاد می‌شود و بدین منظور آیین‌هایی برای خروج ارواح خبیثه و یا رفع خشم خدایان داشتند. بعد، فلاسفه و پزشکان به ویژه بقراط نظریه مزاج‌ها یا اخلاط چهارگانه را مطرح کردند. سپس این عقیده رایج شد که روان و بدن وجودهایی جداگانه هستند که یا رابطه‌ای با یکدیگر ندارند و یا رابطه‌ی اندکی دارند. نظریه ثنویت یا دوگانه نگری دکارت زمینه را برای جدایی کامل روان و بدن فراهم کرد. در چنین شرایطی پس از رنسانس، پزشکی و جراحی پیشرفت کرد و بر نقش عوامل جسمی در ایجاد بیماری‌ها تأکید شد و نظریه اخلاط چهارگانه به کلی مردود اعلام شد.

لازاروس و فولکمن (۱۹۸۴) نیز معتقدند از آنجا که افراد دارای منبع کنترل درونی بر این باورند که می‌توانند نتایج رویداد‌ها را تحت کنترل داشته باشند، به احتمال بیشتری در مقایسه با افراد با منبع کنترل بیرونی، از راهبرد‌های مقابله‌ای معطوف به حل مسأله فعالانه استفاده می‌کنند.

درباره‌ی پیامدهای این دست زدن (یا دست نزدن) به رفتاری خاص خواهد بود. مثلاً وقتی تصمیم می‌گیرند که سیگار کشیدن را متوقف کنند. افرادی که فکر می‌کنند واقعاً می‌توانند می‌گویند سیگار نمی‌کشم و موفق می‌شوم و افرادی که فکر می‌کنند نمی‌توانند، این امر پیامدهای مثبت و منفی دارد. بنابراین دو جزء نظریه یادگیری اجتماعی یعنی خودکارآمدی و کنترل رفتاری ادراک شده اهمیت زیادی در این خصوص دارند.

نظریه‌های یادگیری در تغییر رفتار مؤثر اما در حفظ رفتار تغییر یافته تأثیر کمتری دارند (لوند و ککلس، ۱۹۸۴) نظریه یادگیری اجتماعی براساس نظریه بندورا (تصویر ۲-۱ را ببنید) افراد نگرش‌ها را از طریق منابع مختلف در شبکه اجتماعی بلافصل خود و از طریق مشاوره افراد ارائه شده در رسانه‌های گروهی کسب می‌کنند. سرمشق‌سازی مستقیم و سرمشق‌سازی نمادین از فرآیندهای بسیار مهم در این نظریه هستند. با این حال اگر این نگرش‌ها به رفتار منجر شوند. این تابعی از باورهای فرد درباره توانایی خودش برای دست‌ زدن به رفتاری خاص و باورها

دردناک می‌کند و هدف ایجاد ارتباط بین الکل و تهوع است که منجر به توقف شود. بیماران معمولاً متوجه می‌شوند و خوردن آن دارو را متوقف می‌کنند. شرطی شدن عامل باعث تغییر درونی در اهداف، نگرش‌ها و نیات فرد نمی‌شود. در مطالعه‌ای که روی ۷۳۲ پسربچه و دختربچه کلاس هفتم انجام شده از آنها خواسته شد تا محلول فلوراید را برای دهان شویه هر روز مصرف کنند و برای این کار جوایز کوچکی مثل خودکار، مداد، عروسک در نظر گرفته شده بود. کودکانی که پاداش دریافت کردند از دهان شویه استفاده می‌کردند، اما وقتی پاداش‌ها حذف شد، کودکان دندان‌ها را نشستند. خلاصه اینکه

پاداش دریافت کنند. تقویت و تنبیه‌ جانشینی نیز براساس نظر بندورا می‌تواند کارایی داشته باشد. کودکان اغلب باورهایشان درباره‌ی پیامد‌های رفتارهای مختلف مرتبط با سلامتی را با نگاه کردن به والدین و بزرگ‌ترها یاد می‌گیرند. مثلاً مادرانی که قاعدگی دردناکی تجربه می‌کنند، احتمالاً باعث می‌شوند دخترانشان نیز دچار قاعدگی دردناک شوند. رویکردهای یادگیری در پیش‌بینی رفتار مؤثر و مفیدترند، اما محدودیت‌هایی نیز دارند. شرطی شدن کلاسیک مشکلات بالقوه‌ای دارد. یک راه برای توقف الکل، دادن دارویی همراه با آن است که نوشیدن الکل را

تابعی از پیامدها یا کاهش می‌یابند و یا فراوانی رفتارهای مطلوب از طریق تقویت (پاداش) افزایش می‌یابد. مثلاً شما کودکی چاق را به برنامه‌های ورزشی می‌برید و هنگام برگشت نوشیدنی مورد علاقه یا آب میوه را به او می‌دهید. فراوانی رفتارهای نامطلوب نیز از طریق تنبیه کاهش می‌یابد وقتی افراد پاداش‌هایی برای برداشتن قدم‌های اوّل به سمت تغییر رفتار برمی‌دارند، رویکرد شرطی شدن عامل کارآیی بیشتری دارد. اما تغییر رفتار اغلب فرآیندی طولانی و مشکل است و اگر قرار باشد افراد همیشه پاداش دریافت کنند ممکن است دچار ناکامی شوند، آنها باید برای برخی رفتارها

اتاق درمان می‌تواند باعث ایجاد تهوع قبل از دریافت دوزهای منظم دارو ‌شود. آنها ممکن است وقتی روی صندلی انتظار نشسته‌اند یا در اتومبیل به سمت بیمارستان حرکت می‌کنند، هم همین احساسات را داشته باشند. مطالعه‌ای که توسط کامرون و دیفن باخ (۲۰۰۱) انجام شد، نشان داده است بیماران سرطانی تجربه تهوع را در پاسخ به نور، بو و مزه‌ای که همراه با شیمی درمانی بوده است را گزارش می‌کنند. ۳۰ درصد بیماران در پاسخ به بو، ۱۷ درصد در پاسخ به منظره شیمی درمانی حالت تهوع را گزارش می‌کنند. شرطی شدن عامل: یعنی رفتارها به عنوان