بریده‌هایی از کتاب مقدمات روان‌شناسی سلامت

۴. در مرحله چهارم انجام عمل ضروری نیست و هنوز در ذهنش این است که غیرفعال بودن خوب است. ۵. مرحله ضروری عمل، فرد به ضرورت تغییر رفتار پی می‌برد. ۶. عمل و رفتار جدید انجام می‌شود. ۷. عمل جدید حفظ می‌شود. ۳. نظریه یادگیری نظریه یادگیری بر این فرض مبتنی هستند که رفتار تحت تأثیر فرآیند‌های اساسی یادگیری از جمله تداعی، تقویت و سرمشق‌سازی است. یعنی رفتارهای مرتبط با سلامتی از دیگران یاد گرفته می‌شوند. دو نوع متفاوت شرطی شدن کلاسیک و

مدل همانند نظریه قبلی به مراحل اعتقاد دارد و فرد از یک مرحله مستقیماً به مرحله‌ی بعد نمی‌رود بلکه حرکات زیگزاگی به جلو و عقب دارد. تفاوت این مدل با مدل مراحل تغییر در تعداد مراحل است. این مدل شامل هفت مرحله است: ۱. فرد از بیماری یا مشکل آگاه نیست، مثلاً دختران نوجوان از نقش کلسیم در رژیم غذایی خودآگاه نیستند. ۲. در مرحله دوّم فرد از مشکل آگاه می‌شود و باور می‌کند که مشکلی وجود دارد. ۳. مرحله تصمیم‌سازی، در این مرحله فرد به باور خطر می‌رسد مثلاً کسی که ورزش نمی‌کند خطر بیماری قلبی را باور می‌کند.

دوستان مهم است و تعهد عمومی برای فرد ایجاد می‌کند. ۵. حفظ یا تداوم: هنگامی است که فرد حدود ۶ ماه رفتار قبلی را کنار می‌گذارد و رفتار جدید را ادامه می‌دهد. در این مرحله معمولاً کمتر احتمال برگشت است. با این حال بازهم حمایت خانواده و دوستان با اهمیت است. برخی محققان برگشت را نیز جزو مراحل دانسته‌اند. به نظر شما مشکل‌ترین مرحله در مراحل تغییر کدام است؟ چرا؟ مدل فرآیند پذیرش احتیاطی مدل فرآیند پذیرش احتیاطی توسط وینشتاین (۱۹۸۸) مطرح شده است. این

می‌یابد و به دنبال اطلاعات درباره اثرات منفی سیگار است. تا حدی می‌توان گفت این مرحله، مرحله دوگانگی و تعارض است. ۳. آمادگی یا تدارک: فرد خود را برای تغییر رفتار متعهد می‌کند. مثلاً می‌گوید ظرف سی روز آینده قصد دارم سیگار را ترک کنم. در این مرحله تغییرات کوچک در رفتار را شروع می‌کند مثلاً تعداد نخ‌ها در روز را کاهش می‌دهد یا فاصله سیگار کشیدن‌ها را بیشتر می‌کند. ۴. عمل: در این مرحله واقعاً رفتار جدید به وقوع می‌پیوندد، تغییر عمومی و کلی و احتمال موفقیت بالاست. در این مرحله نیز خطر برگشت هست اما حمایت خانواده و

و حتی مشکل رفتاری آگاه نیست و بنابراین طرحی برای تغییر ندارد. مثلاً می‌گوید نمی‌خواهم سیگار کشیدن را متوقف کنم، برای تغییر برانگیخته نمی‌شود و ممکن است مزایای تغییر را نداند.     شکل ۲-۴: مدل مراحل تغییر ۲. اندیشه: در این مرحله فرد بررسی تغییر را شروع کند. مثلاً می‌گوید می‌خواهم فکر کنم چطور سیگار را متوقف کنم. آگاهی وی درباره‌ی هزینه‌ها و مزایای تغییر رفتار افزایش

به‌صورت مارپیچی انجام می‌شود یعنی حرکت به مرحله بعدی، برگشت به مرحله اوّل و دوباره حرکت به مرحله بعد و به همین ترتیب تا حصول به تغییر رفتار. این مدل ابتدا برای رفتارهای مرتبط با اعتیاد مثل سیگار کشیدن مطرح شده است و امروزه هم در تحقیقات به وفور از آن استفاده می‌شود و هم در عمل مورد توجه قرار گرفته است. همه شما احتمالاً افرادی را دیده‌اید که قصد ترک سیگار را دارند، اما گاهی برگشت می‌کنند و هرازگاهی سیگار می‌کشند. طبق این مدل شکل ۲-۴ پنج مرحله برای تغییر رفتار وجود دارد که عبارتند از: ۱. پیش اندیشه: فرد در این مرحله از تغییر

پیوستاری، خیلی ساده‌انگارانه هستند. زیرا تنها بر پیامدهای رفتاری خاصی تمرکز دارند. منتقدان معتقدند که تغییر رفتار به گونه‌ای تدریجی و مرحله‌ای انجام می‌شوند و بنابراین مدل‌هایی را مطرح کرده‌اند که بر فرآیندهای منتهی به تغییر رفتار تأکید می‌کنند. مدل مراحل تغییر مدل مراحل تغییر یا ماواری نظریه توسط دیکله منته و پروچاسکا (۱۹۸۲) مطرح شده است. طبق این نظریه تغییر، فرآیند پیچیده‌ای است و افراد این تغییرات را به صورت تدریجی و نه ضرورتاً در یک توالی خطی انجام می‌دهند. این تغییر مراحل

شکل ۲-۳: مراحل نظریه رفتار مدبرانه درباره ورزش کردن ۲. مدل‌های مرحله‌ای سه مدلی که در صفحات پیش توضیح داده شدند، مدل‌های پیوستاری بودند. اکنون دو مدل مرحله‌ای نیز توضیح داده می‌شوند. برخی محققین معتقدند که مدل‌های

نمی‌تواند ورزش کند در قیاس با نیات بالا بهتر رفتار ورزش کردن را پیش‌بینی می‌کند. از دیدگاه شما چرا اهمیت کنترل رفتاری ادراک شده از قصد یا نیت بیشتر است، با آوردن مثال‌هایی از افراد نزدیک خود که نیت بالایی برای رفتار دارند اما موفق نمی‌شوند، به این پرسش پاسخ دهید. در شکل ۲-۳ مراحل نظریه رفتار مدبرانه با مثال نشان داده شده است.

می‌کند که یک فرد در صورتی نیات بالایی برای کاهش مصرف مواد خواهد داشت که: ۱. کاهش مصرف الکل باعث مولد بودن در زندگی شود و برای سلامتی‌اش سودمند باشد (نگرش به رفتار) . ۲. افراد مهم در زندگی‌اش از وی بخواهند مصرف مواد را کنار بگذارد (هنجار ذهنی) . ۳. او با توجه به رفتار قبلی و ارزیابی عوامل کنترل درونی و بیرونی قادر به کاهش مصرف مواد باشد (کنترل رفتاری بالا) . این مدل همچنین پیش‌بینی می‌کند که کنترل رفتاری ادراک شده می‌تواند بدون تأثیر بر نیات، رفتار را پیش‌بینی کند. برای مثال این باور که فرد به علت ناتوانی جسمی

نیازمندم» . ـ کنترل رفتاری ادراک شده: یعنی این باور که فرد می‌تواند رفتار خاصی را براساس بررسی عوامل کنترل درونی (مثل مهارت‌ها، توانایی‌ها و اطلاعات) و عوامل کنترل بیرونی (موانع و فرصت‌ها) که هر دو به رفتار گذشته فرد مرتبطند، انجام دهند. این عوامل سه‌گانه، نیت‌ها و قصدهای رفتاری را پیش‌بینی می‌کنند که با رفتار همبستگی بالایی دارند. این نظریه معتقد است که کنترل رفتاری ادراک شده می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رفتار داشته باشد. حال کاربرد این نظریه را در تغییر رفتار وابستگی به الکل در نظر می‌گیریم، این نظریه پیش‌بینی

نتیجه‌ی ترکیب باورهای زیر هستند: ـ نگرش به رفتار: ترکیب یک ارزیابی مثبت یا منفی از یک رفتار خاص و باورها درباره‌ی پیامدهای آن رفتار باعث ایجاد یک نگرش به رفتار می‌شود (برای مثال فردی که می‌گوید «ورزش یک تفریح است و سلامتی‌ام را بهبود می‌بخشد» نگرش مثبتی دارد. ـ هنجار ذهنی: این مسأله باورهای افراد مهم در زندگی فرد درباره‌ی یک رفتار را بازنمایی می‌کند و باعث افزایش انگیزش فرد برای پذیرش چنین باورهایی می‌شود. مثلاً افرادی که برایم مهم هستند (همسر، پدر، مادر، دوستان) ، در صورت از دست دادن وزن مرا می‌پذیرند و من به پذیرش آنها

(نیات رفتاری) . این وضعیت یک پاسخ مقابله‌ای سازگارانه در برابر اطلاعات ارائه شده خواهد بود. در غیر این‌صورت فرد هیچ تغییری در رفتار خود انجام نخواهد داد و از پاسخ اجتناب یا انکار استفاده می‌کند. نظریه رفتار مدبرانه نظریه رفتار مدبرانه یا عمل مستدل توسط آجزن و مدن (۱۹۸۶) مطرح شده است. این نظریه نیز بر قصه‌ها و نیات رفتاری به عنوان پیامد ترکیب چندین باور تأکید می‌کند. براساس این نظریه نیات باید به عنوان طرح‌های عمل برای رسیدن به اهداف رفتاری تعبیر شوند و این‌ها

اگر بخواهیم کاربرد نظریه حفظ انگیزش را در تغییر رژیم غذایی درنظر بگیریم، پیش‌بینی زیر امکان‌پذیر است: اطلاعات درباره‌ی نقش چربی بالا در بیماری کرونر قلبی ترس را افزایش می‌دهد، ادراک فرد از چگونگی جدی بودن بیماری کرونر قلبی افزایش می‌یابد (وخامت ادراک شده) ، باور افراد که ممکن است دچار حمله قلبی شوند، افزایش می‌یابد (آسیب‌پذیری ادراک شده) . اگر فرد اطمینان یابد که می‌تواند رژیم غذایی‌اش را تغییر دهد (خودکارآمدی) و این تغییر پیامدهای سودمندی برایش دارد (مؤثر بودن پاسخ) ، چنین فردی نیت یا قصد زیادی برای تغییر رفتار خود خواهد داشت

شکل ۲-۲: نظریه حفظ انگیزش به‌نظر شما فردی که به پاسخ مقابله‌ای ناسازگارانه‌ای چون اجتناب می‌رسد، برای تغییر رفتار خود چه کاری انجام می‌دهد؟

ارزیابی مقابله‌ای فرد خودش را ارزیابی می‌کند. همچنین براساس این مدل دو نوع منبع اطلاعاتی وجود دارد: محیطی مثل یادگیری مشاهده‌ای و درون فردی مثل تجربه قبلی. این منابع اطلاعاتی بر پنج مؤلفه تأثیر می‌گذارند و یک پاسخ مقابله‌ای سازگارانه را تسهیل می‌کنند که به آن نیت رفتاری می‌گویند. درغیر این صورت پاسخ مقابله‌ای ناسازگارانه موسوم به اجتناب یا انکار شکل می‌گیرد.

می‌تواند وضعیت سلامتی را بهبود بخشد» . د) خودکارآمدی: «مطمئنم می‌توانم رژیم غذایی‌ام را تغییر دهم» . ﻫ) ترس: «داشتن اطلاعات درباره رابطه میان سیگار کشیدن و سرطان ریه باعث ایجاد احساس دلهره در من می‌شود» در نظریه حفظ انگیزش همان‌طور که ملاحظه می‌کنید متغیرهای جدیدتری اضافه شده‌اند. در این نظریه وخامت، آسیب‌پذیری و ترس باهم باعث ارزیابی تهدید می‌شوند و دو متغیر مؤثر بودن پاسخ و خودکارآمدی باعث ارزیابی مقابله‌ای یا سازگارانه می‌شوند. در ارزیابی تهدید، فرد یک تهدید بیرونی را ارزیابی می‌کند و در

نظریه حفظ انگیزش راجرز نظریه حفظ انگیزش را در دو دهه اخیر (۱۹۸۵) مطرح کرده است. طبق این نظریه که در شکل ۲-۲ نشان داده شده است با اضافه کردن عوامل جدیدی، مدل باور سلامتی گسترش یافته است. براساس این نظریه رفتارهای سلامتی محصول پنج مؤلفه هستند که از طریق آنها پیش‌بینی‌پذیر می‌شوند. الف) وخامت: مثلاً سرطان روده بیماری وخیمی است. ب) آسیب‌پذیری: شانس من برای ابتلا به سرطان روده بالاست. ج) مؤثر بودن پاسخ: «تغییر رژیم غذایی

دهد، شانس موفقیت او برای پیشگیری از سرطان پوست بسیار بالا می‌رود. شکل ۲-۱ مراحل مدل باور سلامتی را نشان می‌دهد.     شکل ۲-۱: مدل باور سلامتی

برای مثال می‌توان کاربرد این مدل را در پیشگیری از رفتارهای پرخطر و زمینه‌ساز سرطان پوست توضیح داد. پی‌گیری فرد برای پیشگیری از سرطان پوست تابع متغیرهای زیر است: الف) در برابر سرطان پوست آسیب‌پذیرم. ب) سرطان پوست یک بیماری جدی است. ج) آزمایش‌های منظم دارای سودمندی‌های زیادی است. د) هزینه‌های چنین رفتاری نسبتاً پایین است. اگر به این متغیرها سرنخ‌ها را بیفزاییم و فرد انگیزه کافی داشته باشد و مطمئن باشد می‌تواند چنین رفتارهایی را به خوبی انجام