بریده‌هایی از کتاب اندیشه آزادی: نگاهی از منظر اقتصاد سیاسی به تجربۀ ایران معاصر

«راه تحول یک ملت منحصر به این است که زیاد کار بکنند و زیاد امتعه به عمل بیاورند و زیاد داد‌و‌ستد نمایند. اولیاء دول آسیا از معانی این اصول سادۀ با فایده غافل بوده‌اند. در ممالک فرنگستان راه ثروتمند شدن یک ملت آن است که به سختی کارکند و محصولات فراوان تولید نماید و بازرگانی را توسعه دهد، سران ممالک آسیا از این اصول ساده و مفید بی‌اطلاعند، در حالی‌که در اروپا پانصد کتاب درباره هر یک از آنها نوشته شده‌ است، تشریح معنی و مفهوم این اصول کاملاً آسان است ولی جایی که این کار را باید کرد مدرسه نام دارد....»

آیا منظور این پیغمبران از زحمت‌های خود از آغاز خلقت الی زماننا هذا غیراز وضع قانون و سیویلیزاسیون بوده‌است

«ایران مملو است از نعمت خداداد، چیزی که همه این نعمات را باطل گذاشته، نبودن قانون است. هیچ‌کس در ایران مالک هیچ چیز نیست زیرا که قانون نیست

سیدجمال‌الدین اسدآبادی که در جهت نوسازی فکری جوامع اسلامی گام بر می‌داشت نیز تا اواخر عمر نفوذ در دربار و انجام اصلاحات از طریق حکومت را تنها راه اصلاح و نوسازی می‌پنداشت و فقط در آخر عمر بود که به ناکارآمد بودن این روش خود پی‌برد. او در سال ۱۲۷۶ در بستر مرگ از اینکه اصلاحات را از طریق دربارهای سلطنتی دنبال کرده‌ است، ابراز پشیمانی می‌کند و می‌گوید: «ای کاش تخم افکارم را بر خاک حاصلخیز افکار مردم پاشیده بودم» ۵.

اقدام نوگرایانۀ دیگر امیرکبیر تاسیس اولین دبیرستان، «دارالفنون» ، بود. فارغ‌التحصیلان این مدرسه که در دوران تحصیل با علوم جدید آشنا می‌شدند بعدها تاثیر عمده‌ای بر تحولات ایران گذاشتند. در این مورد نیز همانند اصلاحات عباس میرزا، به خطر افتادن منافع درباریان باعث بروز مخالفت‌های جدی شد و چنانکه در تاریخ آمده است، مخالفان توانستند حکم عزل، تبعید و مرگ او را از شاه بگیرند.

برقراری روابط بین‌ ایران و کشورهای اروپایی باعث شد که بعد از این دوران، بازرگانان، نمایندگان و کارشناسان نظامی اروپایی وارد ایران شوند و در مقابل، شماری از ایرانیان به این کشورها سفر کنند. نتیجه این ارتباطات شروع آشنایی ایرانیان با برخی مظاهر تمدن اروپایی بود. سفرنامه‌هایی که مسافران ایرانی به‌ویژه در دوران قاجار از خاطرات خود در این سفرها نوشته‌اند، تصویری از نخستین عکس‌العمل‌های ایرانیان را در برابر تمدن جدید به نمایش می‌گذارند.

اقتصاددانان شوروی سابق پس از هفتاد سال تجربۀ سوسیالیسم و برنامه‌ریزی متمرکز دولتی به نتیجۀ مشابهی رسیدند که تاییدی بر تحلیل میزس در هفتاد سال قبل است. آنها فقدان بازار برای وسایل تولیدی (کالاهای سرمایه‌ای) را یکی از مهم‌ترین معضلات اقتصاد شوروی و علت عدم کارآیی و عدم بازدهی مناسب واحدهای تولیدی دانستند۳۸.

اقتصاددانان شوروی سابق پس از هفتاد سال تجربۀ سوسیالیسم و برنامه‌ریزی متمرکز دولتی به نتیجۀ مشابهی رسیدند که تاییدی بر تحلیل میزس در هفتاد سال قبل است. آنها فقدان بازار برای وسایل تولیدی (کالاهای سرمایه‌ای) را یکی از مهم‌ترین معضلات اقتصاد شوروی و علت عدم کارآیی و عدم بازدهی مناسب واحدهای تولیدی دانستند۳۸.

نهضت‌های ملی‌گرایانه و استقلال‌طلبانه بنا به خصلت ذاتی خود و نیز تحت القائات ایدئولوژی مارکسیستی، با آزادی‌های فردی و نظام اقتصادی مبتنی بر آن یعنی اقتصاد بازار مخالفت می‌ورزند و با یکسان انگاشتن سرمایه‌داری و نظام سلطه‌طلبی (امپریالیسم) ، اقتصاد آزاد را مغایر با آرمان‌های استقلال‌طلبانه تلقی کرده، در نتیجه به استقرار و تحکیم اقتصادهای دولتی می‌پردازند.

هگل در باب ضرورت حفظ آزادی‌های اقتصادی می‌گوید: «حکومت به‌عنوان محور قدرت سیاسی باید قدرت سازماندهی و ادارۀ اقتصاد را به ارادۀ آزاد شهروندان واگذار کند و هیچ چیز را به‌اندازۀ حفظ و حمایت از فعالیت آزادانۀ شهروندان در عرصۀ اقتصادی نباید مقدس تلقی کند زیرا آزادی صرفنظر از فایده‌ای که بر آن مترتب است، فی‌نفسه مقدس است»