بریده‌هایی از کتاب آری به زندگی در کشاکش ناملایمات

مرگ درست مثل رنج انسان، بخشی از معنای زندگی است. نه مرگ و نه رنج هیچ‌یک معنای وجودی انسان را به یغما نمی‌برد بلکه در وهله اول آن را معنادار می‌کند. بنابراین دقیقاً منحصربه‌فرد بودن وجود ما در جهان، جبران‌ناپذیری عمر ما، برگشت‌ناپذیری همه کارهایی که انجام می‌دهیم - یا ناتمام باقی می‌گذاریم- به وجود ما منزلت می‌بخشد.

واقعیت، تنها واقعیت موجود این است که ما میرا هستیم؛ زندگی‌هایمان محدود است، زمان و امکاناتمان نیز همین‌طور. این واقعیت همان چیزی است که به انجام کاری، به اینکه امکانی به‌کاربرده شود و به واقعیت بدل شود، تحقق بخشیدن به آن کار و استفاده از زمان و پر کردن ظرف آن معنا می‌بخشد. مرگ انگیزه نیرومندی برای به سرانجام رساندن کارهاست؛ بنابراین مرگ دورنمایی را ترسیم می‌کند که در نتیجه آن فعل بودن ما به مسئولیت‌پذیری تبدیل می‌شود.

بنابراین نحوه کنار آمدن‌مان با مشکلات به‌درستی نشان می‌دهد ما کیستیم و این امر ما را قادر می‌سازد تا زیستنی معنادار را تجربه کنیم. نباید روحیه ورزشی، آن روحیه منحصربه‌فرد انسانی را فراموش کنیم! ورزشکاران چه می‌کنند جز اینکه برای خود چالش‌هایی خلق کرده تا بتوانند به‌واسطه غلبه بر آن قوی‌تر شوند؟

افرادی که به‌جای هنر، تجربه طبیعت را دارند نیز ممکن است پاسخ مشابهی بدهند؛ و همین‌طور کسانی که حسی را هنگام روبه‌رو شدن با انسانی دیگر تجربه می‌کنند. آیا احساسی که هنگام حضور شخص خاصی بر ما چیره می‌شود برایمان آشنا نیست. این احساس تقریباً این‌طور تفسیر می‌شود که وجود این فرد به‌تنهایی این جهان و زندگی در آن را معنادار می‌کند.

شاید بهتر باشد به‌جای اینکه با چند عبارت کلیشه‌ای توضیح دهم که چگونه و چرا تجربه کردن زیبایی می‌تواند زندگی را از معنا غنی سازد، به آزمایش ذهنی زیر بسنده کنم: تصور کنید در سالن کنسرتی نشسته‌اید و در حال گوش دادن به سمفونی مورد علاقه‌تان هستید؛ نوای قطعات محبوب در گوش‌هایتان طنین‌انداز می‌شود و شما آنچنان تحت‌تاثیر موسیقی قرارگرفته‌اید که لرزه به اندام‌تان افتاده؛ حال تصور کنید کسی این امکان را داشته باشد (هرچند ازلحاظ روانی چنین اتفاقی بسیار دور از ذهن است) تا در این لحظه از شما بپرسد آیا زندگی‌تان معنا دارد. شک ندارم شما نیز با من هم‌عقیده خواهید بود اگر بگویم در این حالت فقط یک جواب خواهید داشت و آن چیزی شبیه به این است: «ارزشش را داشت اگر تنها برای همین یک لحظه زندگی می‌کردم!»

تنها از طریق اعمالمان نیست که می‌توانیم به زندگی معنی ببخشیم- تا وقتی بتوانیم متعهدانه به پرسش‌های مشخص زندگی پاسخ دهیم راه‌های دیگری هم وجود دارد – نه‌تنها به‌عنوان عاملانی فعال بلکه به‌عنوان انسان‌هایی عاشق از طریق وقف عشقمان به زیبایی، شکوه و خوبی نیز می‌توانیم نیازهای وجودی را برآورده سازیم.

مسئله این است آن شخص با توجه به جایگاهی که در آن قرار دارد، چگونه جای خالی خود را پر می‌کند و به ایفای نقش می‌پردازد. تحقق یافتن زندگی یک فرد به بزرگی اقداماتی که وی انجام می‌دهد بستگی ندارد؛ بلکه فقط به پُر شدن حلقه او بستگی دارد.

قطعاً در زندگی شادمانی و سرور نیز وجود دارد؛ اما نمی‌توان آن را تعقیب کرد، نمی‌توان وجود سرور را «اراده» کرد، بلکه باید به‌طور خودبه‌خودی به وجود آید و درواقع به‌طور خودبه‌خودی هم انگیخته می‌شود؛ درست مثل پیامدی که در نتیجه چیزی حاصل می‌شود: خوشبختی نباید و نمی‌تواند، به‌هیچ‌وجه و هرگز هدف باشد، بلکه تنها می‌تواند نتیجه باشد؛

این عدم آگاهیِ مردم از سوی مجرمان نوعی تأیید ضمنی تلقی می‌شود. درصورتی‌که اشتاوب مشاهده کرده بود اگر به‌جای صرفِ ناظر بودن، اعتراضی در برابر آن بی‌رحمی‌ها صورت می‌گرفت ارتکاب چنین ظلم‌هایی از سوی تبهکاران دشوارتر می‌نمود. از دید فرانکل آن «ندانستن عامدانه» در مورد اردوگاه‌های مرگ نازی که طی آن امپراتوری کوتاه‌مدت در همه‌جا پراکنده شده بود و او در وینِ پس از جنگ با آن مواجه بود، به بی‌توجهی شهروندان وینی نسبت به سرنوشت همسایگان خود مربوط می‌َشد؛ همسایگانی که زندانی شده و یا به کام مرگ کشیده شده بودند.

اتریشی‌هایی که فرانکل در میان آن‌ها زندگی می‌کرد با اظهار بی‌اطلاعی از فضای رعب‌آور و وحشت‌زای اردوگاه‌هایی که او به‌زحمت از آنجا جان سالم به در برده بود، حیرت او را برمی‌انگیختند. ازنظر فرانکل این عذر و بهانه به نظر ناموجه می‌آمد. درواقع آن‌ها خود انتخاب کرده بودند که دراین‌باره چیزی ندانند. یکی دیگر از بازماندگان نازی‌ها، روان‌شناسی اجتماعی به نام اروین اشتاوب بود. او به‌واسطه رائول والنبرگ از مرگ قطعی نجات یافته بود. رائول والنبرگ دیپلماتی بود که به‌منظور نجات جان هزاران مجارستانیِ درمانده از دست نازی‌ها برایشان گذرنامه سوئدی تهیه می‌کرد. اشتاوب بی‌رحمی و نفرت را مورد مطالعه قرار داده و دریافته بود یکی از ریشه‌های رویگردانی از چنین شرارت‌هایی، انتخاب ندیدن و ندانستن از سوی شاهدان است.

به تعبیر فرانکل سه روش اصلی برای تحقق معنا در زندگی افراد وجود دارد. نخست عملی همچون خلق یک اثر، خواه اثر هنری یا کاری عاشقانه؛ چیزی که پس از ما نیز باقی مانده و تأثیر آن دوام داشته باشد. دوم آنکه معنا می‌تواند در قدردانی و تحسین طبیعت، آثار هنری و یا به‌طور ساده در عشق ورزیدن به مردم تجلی یابد. فرانکل به این جمله کی‌یرکگارد استناد می‌کند که درِ خوشبختی همیشه رو به بیرون باز می‌شود. سومین راه تحقق معنا در زندگی در این نهفته است که فرد در رویارویی با محدودیت‌های ناگزیر امکانات زندگی‌اش ازجمله مواجهه با مرگ خود و تحمل سرنوشت هولناکی همچون اردوگاه‌های کار اجباری، چگونه خود را سازگار می‌کند و از خود چه واکنشی نشان می‌دهد. به‌طور خلاصه زندگی ما از کنش‌های ما، عشق ورزیدن و رنج کشیدن معنا می‌یابد.

اگرچه نمی‌توانیم سرنوشت خود را تغییر دهیم، دست‌کم می‌توانیم آن را پذیرفته، با آن سازگار شویم و در صورت امکان در کشاکش ناملایمات، از درون رشد یابیم. این رویکرد بخشی از مکتبی بود که به‌عنوان «درمان وجودی» شهرت دارد.

فرانکل بر این باور بود به‌جای اینکه صرفاً در جست‌وجوی شادی و خوشبختی باشیم، می‌توانیم به دنبال معنایی باشیم که زندگی پیشِ رویمان قرار می‌دهد. شادی

به موازات آن جنایت، سیاست نابودی تعداد زیادی از افراد دارای معلولیت ذهنی نیز اعمال می‌شد. طبق برخی از آمارها تعداد این قربانیان تا چند صد هزار نفر گزارش شده است. این رویکرد به طرز عجیب‌وغریبی از جنبش «بهسازی نژادی» در آمریکا نشئت گرفته بود، شکلی از داروینیسم اجتماعی که جامعه را اغلب از طریق عقیم‌سازیِ اجباری مستحق خلاصی از دست افرادی می‌دانست که نامناسب تلقی می‌شدند. گرچه این استدلال وحشتناک بود اما ازنظر نازی‌ها منطقی بود و درنهایت انجام شد.

می‌توانم چندین مورد از دروغ‌هایی را به‌خاطر آورم که طی دهه‌های متوالی فاش شدند. یکی از آن‌ها دروغ درباره کشیدن سیگار بود. دولت ایالات‌متحده توجه نیروهای خارجی متفقین در اروپا و آسیا را به‌سوی سیگار جلب کرد- بنابراین نسلی را به این عادت علاقه‌مند کرد و درنهایت باعث کوتاه شدن عمر آن‌ها شد. وقتی جوان بودم، کشیدن سیگار رفتار جذابی به نظر می‌رسید

در طول قرن‌ها، درست مانند امروز، دفترچه راهنمای حاوی اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده مشابهی توسط حاکمان مستبد در سراسر جهان مورداستفاده قرارگرفته است. نشانه‌های آن مشخص است:‌ خاموش کردن صدای رسانه‌های مخالف، سرکوب مخالفان و زندانی کردن روزنامه‌نگارانی که جرئت می‌کنند چیزی به‌جز خط‌مشی حزب حاکم گزارش کنند.

وجود خود من، تجلی تمرّد پدر و مادرم از وضعیت تیره‌وتاری بود که شاهد آن بودند. تولد من همچون پاسخی در راستای تأیید زندگی در برابر آن‌همه وحشت بود.

فرانکل از ما می‌پرسد اگر زندانیان بوخن‌والد که تا سر حد مرگ کار می‌کردند، شکنجه می‌شدند و گرسنگی می‌کشیدند باوجود رنج بی‌پایانشان می‌توانستند کورسویِ امیدی در این اشعار پیدا کنند، آیا ما که به‌مراتب زندگی سهل‌تری داریم، نباید قادر باشیم به‌رغم هر آنچه زندگی پیش رویمان می‌گذارد به آن «آری» بگوییم؟

هر آنچه در آینده پیش آید: ما همچنان می‌خواهیم به زندگی «آری» بگوییم، زیرا روزی فرا خواهد رسید- که آن روز ما آزادیم!

زندگی موهبتی بود که دستگاه نازی موفق نشد از ایشان بگیرد».