بریده‌هایی از کتاب ایران، بر لبه تیغ

بحران آب، بحران محیط زیست، بحران اشتغال، بحران کسر بودجه و پرداخت یارانه‌ها محصول تاریخی همین دستگاه بوروکراتیکی است که متناوباً به آدم‌ها و جناح‌های سیاسی سواری داده و از آن‌ها سواری گرفته است. هر کدام از آدم‌های بزرگ و تصمیم‌گیر این دستگاه، سهمی از گناه تاریخی بحران را بر دوش می‌کشند. مسأله این است که مادران فرزندان خویش را بسیار دوست دارند. همه، از جمله تصمیم‌گیران، نه فقط مال و منال، و ذهنیت و خاطرات‌شان، بلکه شبکهٔ اجتماعی‌شان را نیز با خود جابه‌جا می‌کنند. افکار و تصمیم‌ها در شبکه‌ها متولد شده و دستورکار می‌شوند. بازگشت آدم‌ها به معنای بازگشت شبکه‌ها، ایده‌ها و ذهنیت‌هایی است که در گذشته‌ای نه چندان دور مسیرهایی را آغاز کردند و به آن‌ها دل بستند، همان مسیرهایی که به سوی امروز بحرانی ما همگرا شدند.

بروز مسائل عذاب‌آور برای وجدان جمعی حالتی طبیعی برای جامعه است. همهٔ جوامع، از پیشرفته‌ترین تا توسعه‌نیافته‌ترین، به چنین مسائلی دچار می‌شوند. تیراندازی به دانش‌آموزان مدارس در آمریکا یا قتل‌های سریالی در کشورهای مختلف از جملهٔ این‌ها هستند. در جوامع امروزی وقوع چنین رویدادهایی ناخوشایند و درعین‌حال طبیعی است. غیرطبیعی آن است که جامعه نتواند به حل مسأله اعتماد کند. به این ترتیب جامعه‌ای خلق می‌شود که در آن مسائل مثل اشباح اطراف مردم پرسه می‌زنند، و بر روح و روان آدمیان فشار می‌آورند. بحران اعتماد و زوال سرمایهٔ اجتماعی، یکی از اصلی‌ترین عوامل خلق چنین وضعیتی است. «جامعهٔ مسائل حل‌نشده» وصف چنین جامعه‌ای است.

ایراد برخی روشنفکران آرمانخواه حیرانی در میدان واقعیت و عمل است. مسأله وقتی پیچیده‌تر می‌شود که مردان و زنان دانشگاهی، مجبور به روشنفکری ورزیدن هم باشند، خصوصاً زمانی که درس و مشق آکادمی‌شان را خوب نخوانند و ننویسند. در این وضعیت آنان کلی‌گویانی موقر می‌شوند که فاصله گرفتن‌شان از دولت نه آرمان‌خواهانه بلکه از سر بی‌حالی یا ناتوانی در ارائهٔ هر گونه رهنمود علمی و انجام عملی ایجابی است.

کسی که فقط در عالم اندیشه و در پی نقد قدرت نیست، بلکه مشاهده‌کننده‌ای مشارکت‌جو است، که به صورت فنی با واقعیت درگیر می‌شود. از همین جهت است که رویکرد جامعه‌شناختی تجربی را برای این‌گونه برخورد ایجابی می‌پسندم. کشف سازوکار مؤثر بودن مهم است، زیرا «یک قدم پیشرفت که واقعاً محقق شود بر آرزوهای درازی که جامهٔ عمل نمی‌پوشند برتری دارد.»

شما می‌توانید راحت بنشینید، گذشته و حال را به باد انتقاد بگیرید و از فاجعه‌ای که بر ما رفته است و می‌رود حرف بزنید؛ ساختار دولت، فرهنگ سیاسی، ضعف جامعهٔ مدنی، زوال فکر سیاسی، یا هر چیز دیگری را به نقد بکشید و از کناری به تماشای وضعیت فلاکت‌بار موجود بایستید. کما اینکه می‌توانید به این بیندیشید که دموکراسی چه نسبتی با حفاظت از محیط زیست دارد، اما «خب که چه؟» چه می‌کنید اگر قدرت در دست شما باشد یا سهمی در اعمال آن به دست آورید؟

روشنفکر می‌تواند مناسباتش را با دولت بر اساس نسبت دولت و اقداماتش با کیفیت زندگی هم‌نوعانش تنظیم کند. پای «سلسله مراتب درد» یا «سلسله مراتب ناخوشی» از همین نقطه به میان می‌آید. ناملایمات بشری درجات مختلف دارند و در ظرف زمان و مکان تعریف می‌شوند. دردها گاهی در مرحلهٔ فقدان امنیت، گرسنگی، و بیماری هستند؛ و گاه آرزوی آزاد زیستن، خودشکوفایی یا نیل به ارزش‌هایی متعالی‌تر است که به آن‌ها شکل می‌بخشد. روشنفکری که در میانهٔ دو سر طیف ایستاده است نه‌فقط به آلام انسانی، بلکه همچنین به مقدورات دولت برای تسکین آن‌ها می‌نگرد.

نزد دستهٔ اول، ایده و آرمان، و برای خیل دوم قدرت و مواهب حاصل از آن است که بیشترین معنا را می‌دهند. ولی آیا نمی‌توان اولویت‌های دیگری را نیز در نظر آورد و بدین‌ترتیب به تعریف گونه‌هایی متفاوت از روشنفکری پرداخت؛ اولویت‌هایی چون «مردم»، «سلسله‌مراتب درد»، «آرمان‌ها در ظرف زمان» و «وطن». مانند والدی که نمی‌داند باید کدامیک از عزیزانش را عاشقانه‌تر دوست بدارد، شخصاً هنوز نمی‌توانم این‌ها را در ترتیبی خاص سازمان بدهم، ولی نسبت آن‌ها را با یکدیگر می‌فهمم.

می‌توانیم طیفی را در نظر آوریم که در یک سوی آن جامعه‌شناس-روشنفکرِ کاملاً منتقد و فارغ از هر گونه تعهد نسبت به دولت به سر می‌برد. او دلبستهٔ آرمان‌هایی است که فارغ از زمان و مکان و شرایط اجتماعیِ تسهیل‌کننده یا مانع از تحقق‌شان، می‌تواند آن‌ها را پی بگیرد. مهم نیست دولت چه خصلت‌ها و رویکردهایی دارد - روشنفکر بر مسیر حرکت اجتماعی و مقایسهٔ آن با آرمان‌های مطلوبش تأکید می‌گذارد. سوی دیگر این طیف، موجودی است که ابداً، یا دقیق‌تر گفته باشم ازلاً، روشنفکر نیست، بلکه باسوادی مزدبگیر است که توانایی‌هایش را برای پیشبرد یک برنامهٔ حزبی یا دولتی به کار می‌اندازد. او می‌تواند کتاب‌خوانده‌ای باشد که قلم می‌زند، اما دل در گرو هیچ آرمانی ندارد و در خدمت قدرت سیاسی بودن، فارغ از سمت و سوی آن قدرت، برایش ارزش به شمار می‌آید.