بریده‌هایی از کتاب ایران، بر لبه تیغ

پوپولیسم، صرفاً مجموعه‌ای از شیوه‌های انجام کار یا مواجهه با مسائل نیست، بلکه نظامی از مفاهیم و رویکردی نظری به جامعه و سیاست است که همچنین می‌تواند روش‌هایی متناسب با خود بیافریند. بنابراین پوپولیست‌ها فقط به اعمال‌شان تعریف نمی‌شوند و شیوه‌های‌شان یکسان نیست. ادوارد شیلز معتقد بود پوپولیسم زمانی به‌وجود می‌آید که «مردم از نظم تحمیلی طبقه متمایز و دیرپای حاکم، که انحصار قدرت، مالکیت و آموزش و فرهنگ را در اختیار دارد به ستوه آمده باشند. ... طبعاً پوپولیسم از پایه و ریشه نسبت به گردانندگان این نهادها بی‌اعتماد است و آن‌ها را نه‌تنها فاسد، بلکه فاقد خرد و شعور می‌داند» (ص. ۲۳). از این‌رو طبیعی است که پوپولیسم اعتقاد به «مردم» را جایگزین اعتقاد به نهادهایی می‌کند که چنین تصوری درخصوص آن‌ها وجود دارد.

من دعوت دانشجویان جامعه‌شناسی به دیدن فیلم «ماهی‌ها در سکوت می‌میرند» را که اتفاقاً فضل انجام آن از آن اباذری است، اقدامی جامعه‌شناختی‌تر از تکرار دائم واژه نئولیبرالیسم می‌دانم.

عدم تعادل در تأکید بر اندازه‌ها و رتبه‌ها. سال‌هاست که رسانه‌ها به نقل از دولتمردان و شهرداران، دائم خبر از ساخت بزرگ‌ترین پل، درازترین تونل، اولین در جهان، منطقه یا کشور، و خیلی از «ترین» های دیگر می‌دهند. پیوستن به باشگاه کشورهای معدود دارندهٔ برخی از فناوری‌ها یا دانش‌ها نیز کم و بیش در همین دسته قرار می‌گیرد.

عدم تعادل نفت-سایر بخش‌های اقتصادی. رفتارهای افراطی دولت‌های نهم و دهم همان اندازه محصول بر هم زدن ساختار بوروکراتیک بود که نتیجۀتوهمات برآمده از مستی نفت. کتاب معمای فراوانی: رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی (کارل، ۱۳۸۸) برای درک این عدم تعادل، بسیار راهگشاست. کارل از قول خوان پابلو پرس آلفونسو، بنیان‌گذار اوپک، می‌نویسد «نفت مدفوع شیطان است. ما در مدفوع شیطان غرق می‌شویم» (ص. ۲۷). ایدهٔ اصلی کارل آن است که «وابستگی به یک کالای صادراتی خاص، همان گونه که دیگران نیز به خوبی نشان داده‌اند، نه فقط طبقات اجتماعی و نوع رژیم‌های حکومتی، بلکه نفس نهادهای حکومت، چارچوب تصمیم‌گیری و تصمیمات حساب‌گرانه سیاست‌گذاران را نیز شکل می‌دهد»

عدم تعادل آرمان‌ها-واقعیت. در ایران جامعه و سیاست سال‌هاست با عدم تعادل در بیان برخی آرمان‌ها و ظرفیت‌ها برای دنبال کردن آن‌ها مواجه است. درست است که روابط حاکم بر جهان ظالمانه است، ولی ما برای اعمال رویه‌های عادلانه چقدر ظرفیت داریم؟ از منظر نگاه‌های ارزشی خوب است که همهٔ شهروندان مطابق احکام اسلامی رفتار کنند، اما واقعیت که چنین نیست و امکان‌ها برای دین‌مدار رفتار کردن جامعه چقدر است؟ دیوید هاروی عبارتی از کارل پولانی نقل می‌کند که عیناً می‌تواند برای بحث حاضر ما مفید باشد. به عقیدهٔ پولانی اگر «ممکن باشد که در هیچ جامعه‌ای قدرت و زور وجود نداشته باشد، که هرگز این گونه نیست، و جهانی داشته باشیم که در آن زور هیچ کارکردی نداشته باشد، آن‌گاه تنها شیوه‌ای که می‌توان دیدگاه آرمانی لیبرال را حفظ کرد از طریق زور، خشونت و استبداد است».

عدم تعادل زیست‌محیطی. برآوردن نیاز ۷۵ میلیون انسان، به کمک سیاست‌های توسعه‌ای نامتوازن، در شرایط عدم تعادل در توزیع جمعیت و با در نظر گرفتن ناهم‌خوانی سطح پیشرفت تکنولوژیک کشور در مقایسه با سطح نیازمندی‌ها، عدم تعادل زیست‌محیطی را تشدید کرده است. ظرفیت نامناسب دولت برای مبارزه با فساد در بهره‌برداری از محیط زیست و اعمال ناقص استانداردهای زیست‌محیطی نیز بر شدت مسأله افزوده‌اند. این سطح از عدم تعادل زیست‌محیطی به شدت با عدم تعادل مرکز-پیرامون و توزیع نامناسب جمعیتی ناشی از آن مرتبط است. رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها در حال خشک شدن‌اند. روند پائین رفتن سطح منابع زیرزمینی آب و تراز منفی منابع آبی کشور سال‌هاست که آغاز شده است. بحران آلودگی هوای کلانشهرها و افزوده شدن ریزگردها به آن به شدت زیانبار شده است.

عدم تعادل به لحاظ شکاف‌های اجتماعی. مجموعه‌ای از شکاف‌های اقتصادی، قومی، جنسیتی، مذهبی، ایدئولوژیک دائماً در حال گسترده‌تر شدن هستند. انتخابات سال ۹۲ نوعی درمان موقت برای جلوگیری از عمیق‌تر شدن برخی از این شکاف‌ها بود. اما تأثیر آن به شرطی دوام خواهد داشت که سیاست‌های دولت یازدهم به کاهش این شکاف‌ها یا مدیریت‌شان در مسیرهای مسالمت‌آمیز کمک کند. برخی از این شکاف‌ها با بقیه عدم تعادل‌های ساختاری منطبق شده‌اند. برای مثال، عدم تعادل مرکز-پیرامون هم‌پوشانی‌هایی با شکاف‌های قومی و مذهبی دارد. در درازمدت نمی‌توان با رویکرهای پیشین، این شکاف‌ها را مدیریت کرد و از بروز خشونت در سطوح مختلف جلوگیری کرد.

عدم تعادل دولت-جامعه. وابستگی جامعه به دولت به حد بسیار نگران‌کننده‌ای رسیده است. وابستگی جامعه به دولت در یکصد سال اخیر دائماً تشدید شده و اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها دهک‌های زیادی از مردم را به صورت نظام‌مند به دولت وابسته ساخت. تقریباً همهٔ بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای ادامهٔ بقای خود نیازمند دولت‌اند. این وضعیت می‌تواند امکان دستکاری دولت در جامعه یا حتی اعمال اقتدار را افزایش دهد و شأن اربابی دولت را بالا ببرد، اما هم‌زمان دولت را تا سطح پیشخدمت تنزل می‌دهد. دولت استراتژیست، بلندمدت‌نگر و مدیر تا سطح دولت پیشخدمت نیازهای فوری تنزل می‌یابد. این عدم تعادل عمدتاً باید از طریق فراهم آوردن زمینه‌های مشارکت همه‌جانبه درمان شود.

عدم تعادل مرکز-پیرامون. کشور به‌طور کلی دارای یک کلانشهر بسیار بزرگ، و چهار کلانشهر دیگر است، که بخش بزرگی از جمعیت را در خود جای داده‌اند. عمده گردش مالی و سرمایهٔ انسانی، اقتصادی و سیاسی نیز در این شهرها متمرکز است. سهم برخی از استان‌ها در تولید ناخالص داخلی ناچیز است، و هر قدر به پیرامون کشور نزدیک می‌شویم سطوح توسعهٔ انسانی، اجتماعی و اقتصادی کاهش می‌یابد. همین الگو در سطح استان‌ها میان مرکز استان و بقیه شهرها تکرار شده است.

می‌توان تمایزی جدی میان اصلاح‌طلبی و اصلاح‌طلبان قائل شد. اصلاح‌طلبان کنشگرانی سیاسی هستند و ممکن است تحت شرایطی حرکت‌های مختلفی داشته باشند، و به همین ترتیب ممکن است جامعه نسبت به آن‌ها واکنش‌های مختلفی نشان دهد. لیکن اقبال کم و زیاد به اصلاح‌طلبان را نمی‌توان مساوی با افت و خیز اقبال اصلاح‌طلبی تلقی کرد. به همین نسبت می‌توان تردیدهای جامعه برای قرار دادن اصلاح‌طلبان در جایگاه دارندگان قدرت سیاسی را تردیدهایی دربارهٔ کفایت و کارآمدی و نه تردید در اندیشهٔ اصلاح‌طلبی تلقی کرد. شاید بر همین مبنا بتوان گفت اصلاح‌طلبان بیش از آن‌که به بیان ایده‌ها نیازمند باشند، محتاج بیان برنامه‌ها و توانایی‌های خود برای تحقق ایده‌های‌شان هستند.

خواست اصلاح‌طلبی مقوله‌ای تاکتیکی نیست. چنان نیست که صرفاً به دلیل عملکردهای کوتاه‌مدت در عرصهٔ سیاسی، وضعیت به‌گونه‌ای شود که اقبال به اصلاح‌طلبی تقویت گردد. با توجه به توسعهٔ بسیاری از مقولاتی که بر انگاره‌های اصلاح‌طلبانه تأثیر مثبت دارند (نظیر گسترش آموزش عالی در ایران)، باید انتظار داشته باشیم که انگاره‌های اصلاح‌طلبی هرچه بیشتر تقویت شوند. به این ترتیب، اصلاح‌طلبی به یک استراتژی تبدیل می‌شود و از مقولهٔ واکنش کوتاه‌مدت به وضع موجود خارج خواهد شد.

۶- بیکاری، افزایش جمعیت و عدم رشد اقتصادی متناسب با نیازمندی‌های جمعیت، تغییرات در ارزش‌ها و نگرش‌های اجتماعی و فرهنگی، و مجموعه‌ای از فشارهای اجتماعی سبب شده‌اند آسیب‌های اجتماعی به میزان نگران‌کننده‌ای برسند.

۵- محیط امنیتی اطراف ایران درگیر تنشی فزاینده است که به‌واسطه حضور کشورهای فقیر – به عنوان بسترسازهای خشونت و تروریسم – و خصومت فزاینده برخی کشورها، ظرفیت خطر در آن دائماً افزایش می‌یابد. چشم‌انداز روشنی از رفع مسأله تروریسم و خشونت در سوریه، عراق، افغانستان و پاکستان وجود ندارد و ژئوپلتیک آسیای میانه نیز مستعد تنش‌های بیشتر است.

۴- محیط زیست ایران به شدت آسیب دیده و تحت تأثیر روندهای مخرب توسعهٔ ناپایدار، توان سرزمینی برای کمک به توسعه را به شکل فزاینده‌ای از دست می‌دهد. مسائل زیست‌محیطی مرتبط با آب، خاک، هوا و تنوع زیستی، و در پی آن دشواری برای تأمین امنیت غذایی، اشتغال کشاورزی و ممانعت از مهاجرت و تخلیه برخی سرزمین‌ها از راه می‌رسند و برخی اکنون حادث شده‌اند.

۳- دولت (state) در ایران اگرچه صفت «مدرن» را یدک می‌کشد، اما از برخی حداقل‌های ضروری برای ایفای نقش دولت مدرن و باظرفیت برخوردار نیست. برخی از نقصان‌هایی که مانع ایفای نقش دولت مدرن و زمینه‌ساز توسعه می‌شوند عبارتند از: - داده‌های لازم برای تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و اعمال حاکمیت مدرن وجود ندارند. برای مثال دولت به اطلاعات کافی از خانوارها برای تنظیم سیاست درست رفاهی دسترسی ندارد. - دولت به یک نظام مالیاتی یا کلاً نظامی برای جمع‌آوری منابع از جامعه مجهز نیست. بخش‌هایی از اقتصاد نیز جزء پایهٔ مالیاتی قرار ندارند.

۲- دستگاه بوروکراتیک کشور در یکی از ناکارآمدترین وضعیت‌های خود در دوران معاصر به سر می‌برد. بوروکراسی رنجور از تضادهای سیاسی، نیروهای ناکارآمد، ناامیدی، عدم شفافیت و هزینهٔ فزاینده‌ای است که بر بودجه دولت فشار می‌آورد. این بوروکراسی نه تنها زمینه‌ساز توسعه نیست، بلکه رویه‌های نهادینه‌ای در راستای ممانعت از توسعه دارد.

۱- اقتصاد ایران در پی سال‌ها ناکارآمدی، ضعف بخش خصوصی، عدم ارتباط کارآمد با اقتصاد جهانی، و نظام بانکی ناکارآمد و عقب‌مانده از تحولات بانکی در جهان، در وضعیت رکود و تورم مزمن، عقب‌ماندگی فناورانه، فضای کسب و کار نامناسب، نرخ پائین سرمایه‌گذاری، و مجموعه‌ای دیگر از پریشانی‌ها است. برآورد شده است که اقتصاد ایران برای دست یافتن به رشد هشت درصدی در طول برنامه ششم، سالیانه ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد که یکصد میلیارد دلار آن باید از طریق سرمایه‌گذاری خارجی تأمین شود.

دنیای مدرن و پسامدرن با حکومت کردن بر قلب‌ها و ارائهٔ قهرمانانی که توده با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری کنند سر سازگاری ندارد. دنیای جدید خیلی زود دست قهرمانان را رو می‌کند، و پیچیده‌تر از آن است که کاریزماها بتوانند مدت زیادی هالهٔ قداست لازم برای کاریزمایی شدن را حفظ کنند. کاریزماسازی با هر قالبی، خیلی زود به بن‌بست می‌رسد.

انیمیشن‌های کارتونی دههٔ شصت را با دقت بنگرید. خانوادهٔ دکتر ارنست تجلی تلاش یک خانواده برای حفظ خود و اوج فداکاری برای نگهداشت زندگی خانوادگی است. در مهاجران نیز خانواده‌ای کوچ کرده به استرالیا در جریان تلاشی وافر برای حفظ خانواده، منازعه‌ای با زندگی در شرایط جدید، و البته تنازع میان زندگی کارگری و ثروتمندی آقای پتیبل روایت می‌شود. در معرکهٔ ایدئولوژی دههٔ شصت، معنای مخاصمهٔ پنهان با پتیبل و حتی سگ‌اش هم معنادار بود. «پسر شجاع»، «خانوادهٔ وحوش»، «مشاهیر جهان» و حتی «نیک و نیکو» هم برای کودکان معناهایی عمیق روایت می‌کردند.

بازگشت به گذشته، فراری است از گسیختگی وضع موجود و بیم از مواجهه با آینده‌ای که بوی فروپاشی اجتماعی می‌دهد. اگرچه، صرف‌نظر از منشأ پیدایش انسجام، این دغدغه‌ای دورکیمی است. جالب آن‌که در این میان، قدرت سیاسی نیز در شرایط حاضر به چنین انسجامی نیاز دارد. اما باید متوجه بود که جامعه و حاکمیت می‌توانند روایت‌هایی متفاوت از این انسجام داشته و معنایی که از آن مد نظر دارند، و ذکر منشأ پیدایشش در دیدگاه این دو با هم متفاوت باشد. بنابراین انسجام دهه شصت برای جامعه و حاکمیت سیاسی به یکسان می‌تواند نوستالژیک باشد.