بریده‌هایی از کتاب انسان در قالب زمان

«أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّمَا اَلدُّنْیَا دَارُ مَجَازٍ وَ اَلْآخِرَةُ دَارُ قَرَارٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ» (ای مردم به‌راستی دنیا گذرگاه و آخرت قرارگاه است؛ پس از گذرگاهتان برای قرارگاهتان توشه برگیرید)؛ نهج‌البلاغه، خطبه ۲۰۳.

اگر تنها بعد مادی در انسان تقویت شد، او در زمان اسیر می‌شود و در نتیجه از حرکت بازمی‌ماند. وقتی حرکت نکرد، می‌پوسد و از بین می‌رود. باید به‌دنبال رابطهٔ دیگری باشیم و آن رابطه این است که به انسان بگوییم: «اگر خدا را فراموش کردی، حتماً خودت هم به‌دست فراموشی سپرده خواهی شد و اگر خودت به‌دست فراموشی سپرده شدی، از درون خالی می‌شوی؛ به‌طوری که این درون خالی، بیشتر از آن‌که محل حیات خودش باشد، محلی برای حیات دیگرانی غیر از خود اوست».

بعد از پخش آن فیلم مختصر از زندگی روزانه امام در رسانه‌های فرانسه، مثل اینکه مردم را ناگهان برق گرفته باشد، می‌گفتند: «این همان مسیح است». یکی از آثار این نوع برنامه‌ها این بود که کودکی مسیحی عکس امام را برای پاپ هدیه می‌فرستاد

انسان که همیشه ادعا می‌کند همه چیز را شناخته و از همه چیز آگاه است، در مقابل وجود خود به خضوع و خشوع نشسته و فهمیده است که این وجود به سادگی قابل درک نیست.

منظور از آیهٔ «وَ کذلِکَ جَعَلْناکمْ أُمَّةً وَسَطاً» چیست؟ پاسخ: مفهوم آیهٔ «وَ کذلِکَ جَعَلْناکمْ أُمَّةً وَسَطاً» این است که اسلام در بین ادیان دیگر خودش مکتب و امت میانه است و به این معنا نیست که اسلام چپ و راست و وسط دارد و امت هم وسط است. اسلام در بین همه مذاهب و ادیان و تفکرهای دیگر، خط وسط است. در ادامه نیز می‌فرماید: «شما را برای دیگران شهید و شاهد قرار دادیم و پیامبر را به‌عنوان شهید و شاهدی برای شما قرار داده‌ایم». اسلام صراط مستقیم است. چقدر حرکت بر روی راهی «أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ مِنْ حَدِّ السَّیف»؛ از مو باریک‌تر و از لبهٔ شمشیر برنده‌تر مشکل است. چیزی که از مو باریک‌تر باشد، چپ و راست آن کدام طرف است؟ از هر طرف بروید سقوط می‌کنید. طبق این تعریف چپ و راستی در آن مطرح نمی‌شود.

«اینجا منزلگاه نیست، این فقط یک گذرگاه است و باید از این مسیر عبور کنی»،

ارزش‌کارهای ما بستگی دارد به اینکه در چه زمان و لحظه‌ای آن کارها را انجام می‌دهیم. در مورد خودداری از انجام یک کار نیز باید بدانیم در چه زمان نباید آن کار را انجام دهیم.

درست است که خدا انسان را در فشار آفریده و فرموده است: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ»، اما آن‌ها که این اکسیر محبت را در اختیار دارند، این فشار و زجر و ناراحتی باعث شعف و شادی آن‌ها می‌شود و از اینکه خداوند به آن‌ها توجه می‌کند تا در فشار قرارشان دهد، لذّت می‌برند و راضی هستند.

مهم نیست که در چه سطحی باشیم، روشنفکر باشیم یا مذهبی، آیت‌الله باشیم یا یک فرد معمولی، در هر موقعیت خطر ما را تهدید می‌کند.

مهم نیست که در چه سطحی باشیم، روشنفکر باشیم یا مذهبی، آیت‌الله باشیم یا یک فرد معمولی، در هر موقعیت خطر ما را تهدید می‌کند.

گاندی فردی بود که ادعا می‌کرد: «من چگونه مبارزه کردن و چگونه انسان بودن را از حسین‌بن‌علی (ع) آموختم».

در تفسیر سوره حمد، امام به‌صورت مداوم بر روی این موضوع تکیه می‌کند که: «ما در مقابلهٔ با او می‌فهمیم که چقدر کوچکیم».

گاندی چند روز قبل از ترورش گفته بود: «در گذشته سوءقصدهایی به من شده است، اما خداوند تاکنون مرا حفظ کرده و مرتکبین سوءقصدها از عمل خود پشیمان شده‌اند. اگر کسی مرا با این اعتقاد که شخص رذل و نیرنگ‌بازی را نابود کرده و با گلوله‌ای از پای درآورده است؛ دراین‌صورت گاندی واقعی را نکشته، بلکه کسی را کشته که به نظر او رذل و پست می‌آمده است. پس از مرگم هیچ شخصی نمی‌تواند کاملاً نمایندهٔ من باشد، اما در بسیاری از شما مقداری از من زنده خواهد ماند. اگر کسی هدف را بر خود مقدم بدارد و خود را ناچیزترین مردم بشمارد، جای خالی او تا مقدار زیاد پر خواهد شد».

انسان در محدودهٔ زمان قالب‌ریزی شده است. زمان نیز همواره در جریان است، اما بخشی از صفات انسان تمایل دارد که زمان را نگاه دارد، برای همین به نیرویی نیاز دارد که این کالبد جسمانی را به تسخیر خود درآورد. اگر انسان به چنین مرحله‌ای رسید، دیگر هیچ‌گاه نمی‌شود او را به سمت رشد، تعالی و تکامل حرکت داد و در چرخ‌دنده‌های ابزار تولید گرفتار خواهد شد. به همین دلیل سرمایه‌هایی را که در اختیار دارد، از بین می‌رود. تنها یک گروه می‌توانند این مادهٔ از بین‌رفتنی را به انرژی ماندگار و جاودانی و به عملی که تجسّم عینی آن جاودانه باقی خواهد ماند، تبدیل کنند. ما به این نیروی ماندگار «ایمان» می‌گوییم. به همین دلیل می‌فرماید: «اِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا»؛ مگر کسانی که ایمان آوردند و در پی آن «وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ»؛ کار نیک انجام می‌دهند.

عکس‌العمل‌های خاصّی که امروزه از چهره‌های انسان‌گرا در غرب می‌بینید، یا نظراتی که امروزه از اندیشه اومانیسم می‌شنوید، یا فیلسوف‌هایی مثل سارتر که دیدگاهشان بر اساس اصالت انسان است، نشانه چیست؟ این‌ها نمادها و مظاهر اضطراب نسل انسان‌های تهی غربی هستند و نشان می‌دهد که غرب در شرایطی قرار گرفته که همهٔ اندیشه‌هایی را که به جهان سوم و دیگران صادرکرده بود، بازپس خواهد گرفت. آشوب‌های اجتماعی، ناهنجاری‌های غیرانسانی و وحشیانه، ناامیدی، سرگردانی و همهٔ آن ابعادی که برای تسلط برجهان سوم ساخته و به آن‌ها تحمیل کرده است را بازپس خواهد گرفت.

«قل اللَّهُمَّ لَک الْحَمْدُ عَلَی نِعْمَتِک عَلَینَا بِالَّذِی هَدَیتَنَا إِلَی مُوَالَاةِ وُلَاةِ أَمْرِک مِنْ بَعْدِ نَبِیک وَ الْأَئِمَّةِ الْهَادِینَ الَّذِینَ جَعَلْتَهُمْ أَرْکاناً لِتَوْحِیدِک وَ أَعْلَامَ الْهُدَی وَ مَنَارَ التَّقْوَی وَ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی» (بارالها، سپاس ویژه توست که نعمت دوستی و پیروی والیان امرت که پس از پیامبرت آمده‌اند را به ماعطا فرمودی! همان امامان هدایتگری که آنان را ارکان یگانه‌پرستی و نشانه‌های مسیر هدایت و منارهای تقوا و دستاویز قوی راه خودت قرار دادی)؛ بحارالانوار، ج ۹۵، ص ۳۰۴.

ما در داخل بُعد زمان قالب‌گیری شده و جریان پیدا می‌کنیم. این زمان برای انسانی که یک بُعد او، بُعد مادیت است، دردآور و زجرآور است؛ زیرا انسان به‌واسطهٔ بُعد مادّیش، تمایل به «بودن» دارد، اما بُعد معنوی‌اش او را به «شدن» می‌خواند. انسان بین این دو بعد متعارض گرفتار شده است و تمام کوشش او بر این است که بتواند زمان را متوقف کند؛ زیرا تمایل به بودن دارد. انسان اگر چیزی را به‌دست بیاورد، تمایل دارد در همان مرحله بماند. تصور می‌کند همین‌جا خوب است

رنج و فشاری که خداوند در قرآن می‌فرماید چیست؟ تنگناهایی که هیچ‌گاه در زندگی مرتفع نمی‌شود و تا انتها باقی می‌ماند، به چه معناست؟ مطالب بسیار متنوعی در تفسیر این واژه بیان شده است. فشارها و دردهایی که انسان در ابتدای به دنیا آمدن خود تجربه می‌کند، از ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین آن‌هاست. بنده احتمال می‌دهم آن رنجی که برای انسان از همه مشکل‌تر است، مسئله زمان است. البته منظور تسلط جبری زمان و اینکه انسان نمی‌تواند از آن خارج شود، نیست، بلکه منظور این است که انسان در مجموعهٔ زمان قالب‌گیری شده و خارج از بُعد زمان، مفهومی ندارد. او با این بدن مادی نمی‌تواند خارج از بُعد زمان وجود داشته باشد.

سخن ما امروز به فردی مثل مفتح و شهیدان دیگر این است که فهمیدیم جان خویش را با نام خداوند به او تسلیم کردید و دانستیم بر آنچه می‌گفتید صادق بودید. به‌زودی خواهند فهمید که اگر در ذهن عده‌ای به‌عنوان یک عنصر مخالف بودید، آن‌گونه که فکر می‌کردند، نتوانستند شما را از بین برند. آن‌ها می‌خواستند اسلام، اعتقاد، ایمان، پاکی و صداقت را محو کنند، اما همان‌گونه که گاندی گفت، ذره‌ای از ذرات وجود شما در ما باقی خواهد ماند. جسم شما از میان ما رفت، اما هر یک از ما سعی خواهیم کرد که با جمع‌آوری ذرات اندیشه‌تان، نشان دهیم آنچه برایش جان باختید، تمام‌شدنی نیست. ما چون همیشه ثابت می‌کنیم که ترورها، کشتن‌ها و کشته‌شدن‌ها، نه‌تنها ضربه‌ای به اسلام و ایمان ما نخواهد زد، بلکه به جهانیان نشان می‌دهیم این خون‌ها آبیاری‌کننده درخت ایمان ماست.

یک مثال روشن برای این‌گونه از خودبیگانگی و زیستنِ دیگران در درون آدمی این است که فردی -به‌ویژه خانم‌ها- می‌خواهد چیزی بخرد. دایم در این فکر است که اگر من این را بخرم، آن آقا یا خانم چه می‌گوید؟ این چنین شخصی ابتدا باید نظر همه این افراد را بررسی کند. یکی از رنگ قرمز خوشش نمی‌آید، دیگری از رنگ سبز بدش می‌آید، سومی می‌گوید پیراهن گل و بوته‌دار قدیمی شده و از مد افتاده، آن یکی می‌گوید پیراهن کوتاه مد است، دیگری لباس بلند را بهتر می‌داند. همهٔ این‌ها را در ذهن خود بررسی می‌کند. نظر خودش مهم نیست. این یعنی بیشتر از آنکه خودمان در وجود خودمان زندگی کنیم، دیگران در آن زندگی می‌کنند. علت آن این است که ما مبدأ را فراموش کرده‌ایم و به دنبال آن خودمان هم به دست فراموشی سپرده می‌شویم. ما زمانی حضور خواهیم داشت که به حاضرِ لایتناهی مرتبط باشیم؛ در غیر این صورت انسان بدون ارتباط با آن واجب الوجود، عدم است.