بریده‌هایی از کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی

نهضت ترجمه در بغداد پس از دو قرن كار جدی به تدريج رو به افول نهاد البته افول نهضت ترجمه به معنای كاهش علاقه به علوم ترجمه شده يا كم شدن شمار دانشمندان مسلط به ترجمه از زبان يونانی نبود، بلكه سبب اصلی خاموشی نهضت ترجمه را فقط می توان عدم ارائه مطالب تازه دانست. به عبارت ديگر، اين نهضت موضوعيت اجتماعی خود را از دست داده بود. عدم ارائه مطالب تازه به اين معنا نبود كه كتاب غيردينی يونانی ديگری برای ترجمه وجود نداشت، بلكه به اين معنا بود كه كتاب يونانی ديگری كه به ملاحظات و خواسته های بانيان، عالمان و دانشمندان مربوط شود وجود نداشت. در بيشتر رشته های علمی، متون اصلی از مدتی پيش تأليف شده بود. در نتيجه، همه رشته ها به سطحی بالاتر از سطوح آثار ترجمه شده رسيده بودند و بانيان و حاميان، اكنون بيش از گذشته، به جای سفارش و پشتيبانی از ترجمه، پشتيبان و سفارش دهنده مطالب اصيل و به زبان عربی بودند.

ب) دوره مأمون (حك  : ۲۱۸-۱۹۸ ق): مأمون، دوره كوتاهی پس از هارون الرشيد به حكومت رسيد، و هنگام به خلافت رسيدن او اوج دوره رواج مباحث كلامی بر اساس برداشتهای متفاوت از آيات قرآن كريم بود. در اين دوره بهويژه آثار فلسفی متعددی به عربی ترجمه شد.

اما بی شك گراردوی كرمونايی را بايد مهم ترين مترجم در جريان نهضت ترجمه از عربی به لاتين به شمار آورد. تعداد آثاری كه به زبان لاتين ترجمه كرده به بيش از هفتاد می رسد. اين آثار موضوعات گوناگون چون پزشكی، فلسفه، نجوم، اخلاق، سياست و مانند اينها را در بر می گيرد. آثار پزشكی ترجمه شده به قلم او، يعنی نوشته های جالينوس و بقراط، عملا يك دوره پزشكی يونانی را با شرح آثار دانشمندان اسلامی در بر می گيرد.

جنگهای صليبی و روبه روشدن مسيحيان با مجموعه ای از ميراث و كتابهای مسلمانان را می توان به عنوان دلايل بيرونی برشمرد و مهم ترين عامل درونی برای ترجمه از عربی به زبانهای اروپايی را نيز بايد در چگونگی برخورد دانشمندان مسيحی با آثار دانشمندان يونانی و بهويژه افرادی چون ارسطو، سقراط، بطلميوس و جالينوس جستوجو كرد. دلايل متعددی وجود داشت كه باعث می شد دانشمندان و فلاسفه مسيحی قادر به استفاده از متن اصلی و يونانی اين آثار نباشند. دور شدن زبانِ معيار يونانی از زمان كتابت اين آثار تا سده های ميانه تاريخ اروپا يعنی چيزی بيش از دوازده قرن باعث شده بود حتی بهترين زبان شناسان حوزه زبان لاتين نيز از درك آنها ناتوان باشند. اين در حالی است كه بسياری از آثار كلاسيك يونانی در طول زمان از دست رفته و تنها راه بازيابی آنها استفاده از ترجمه های عربی آنان بود. بر اين اساس نهضتی برای ترجمه آثار عربی به لاتين آغاز شد.

يكی از مهم ترين پايگاههای آشنايی غرب با فرهنگ و تمدن اسلامی اسپانيا بود. نفوذ افكار اسلامی را در مسيحيان اسپانيا می توان از تأثيرپذيری رهبران مسيحی از انديشه های اسلامی تشخيص داد، چنان كه گفته اند اليپندوس، اسقف شهر تولدو (طليطله) تحت تأثير عقايد اسلامی الوهيت عيسی (عليه السلام)را انكار كرد و گفت كه وی بشر و فرزندخوانده خداست. از ديگر سو، مردم اسپانيا در آن روزگار لباس عربی به تن می كردند و آداب اسلامی و عربی اجرا می كردند. گفته شده است كه از دويست هزار جمعيت مسلمان شهر غرناطه (گرانادا) تنها پانصد تن عرب بودند و بقيه را اسپانياييها تشكيل می دادند.

يحيی بن خالد برمكی، وزير هارون، برای به دست آوردن مترجمانی قابل كوشش بسياری كرد. در زمان هارون، كتابخانه شهرهايی كه به دست مسلمانان می افتاد كلا به بغداد منتقل می شد. نخستين آثار علوم يونانی، ازجمله كتابهای اصول هندسه نوشته اقليدس و مجسطی، نوشته بطلميوس و نيز آثاری در پزشكی از زبان هندی در اين دوره به عربی ترجمه شد.

ج) دوره پس از مأمون: پس از مأمون، و در دوره متوكل عباسی (حك  : ۲۴۷-۲۳۲ ق) كار ترجمه همچنان ادامه داشت. ازجمله حنين بن اسحاق همچنان در دوره متوكل به كار ترجمه اشتغال داشت; اما انتقال مركز حكومت اسلامی از بغداد به سامرا در دوره معتصم (حك : ۲۲۷-۲۱۸ ق) باعث تغييراتی در چگونگی ترجمه آثار مختلف به عربی شد. مهم ترين علت اين تغيير كاسته شدن اهميت بيت الحكمه، مهم ترين نهاد علمی اين دوره، بود.

هم جواری اسلام با تمدنهای آن روز، يعنی ايران، روم و مصر، زمينه ارتباط با اين حوزه های تمدنی را فراهم آورد

حدود سال ۶۱۰ م، دين اسلام با دعوت پيامبر اسلام (صلی الله عليه وآله) در مكه پای به عرصه وجود نهاد. اساس تاريخی ـ مفهومی دين اسلام را از اين زمان می توان به دو مرحله تقسيم كرد: مرحله دعوت و مرحله هجرت پيامبر (صلی الله عليه وآله) به يثرب و تشكيل حكومت اسلامی.

دورانت بر آن است كه مردمانِ هر تمدنی بر اساس رشد عقلی پس از مدتی به جای توحيد و پرستش مبادی معنوی، به ستايش عقل

نخستين مركز و مكتب خاورشناسی در اروپا به دستور مبلغان مسيحی در سال ۶۴۸ ق در شهر تولدو داير شد و زبان عربی و علوم دينی مسيحيت و يهوديت در آن تدريس می شد تا افرادی را برای تبليغ در ميان مسلمانان آماده كنند. بزرگ ترين شاگرد اين مدرسه ريموند مارتين بود كه اطلاعات او درباره نويسندگان مسلمان در اروپا بی نظير بود. او نه تنها با آيات قرآن و احاديث اسلامی آشنايی داشت، بلكه نكاتی را نيز از علمای علم الاهی و فلسفه اسلامی از فارابی تا ابن رشد می دانست. ريموند مارتين كتاب مشهور تهافت الفلاسفه غزالی را بررسی كرده و بخشهايی از آن را در كتاب خود به نام پوگوفيدی آورده است. افكار و عقايد غزالی پس از آنكه آثار او به دست اروپاييان رسيد، برای متفكران مسيحی حائز اهميت بود و هنوز هم برای آنان مفيد است.

از كنستانتين افريقايی طيف وسيعی آثار ترجمه شده درباره آثار جالينوس در پزشكی و نوشته های فلسفی ارسطو وجود دارد. از هوگوی سانتالايی ترجمه هايی از آثار ارسطو، يعقوب بن اسحاق كندی، ابومعشر بلخی و ديگران را می شناسيم. از يوهاس هيسپالنسيس ترجمه های فراوانی از نوشته های ارسطو، بتّانی، فارابی، فرغانی، قبيسی، محمدبن موسی خوارزمی، يعقوب بن اسحاق كندی و ابومعشر بلخی وجود دارد. مهم ترين كار او مجموعه آثاری است كه از ابن سينا به لاتين ترجمه كرده است. از مايكل اسكات، ترجمه های فراوانی به جای مانده است. اهميت كار او بهويژه در ترجمه مجموعه آثار ارسطو است. از پلاتوی تيوليايی آثار متعددی در زمينه های گوناگون چون نجوم رياضی، هندسه و فلسفه به لاتين ترجمه شده است.

اعراب آل غسّان و آل منذر در بين النهرين و شمال شبه جزيره و نيز مردمان نجران و يمن در جنوب مسيحی بودند، بازارها (اسواق)، مانند بازار عُكاظ، محل حضور شعرا و ادبا بود كه مظهر مهم ترين ركن فرهنگی اعراب يعنی شعر بودند و مردم قبيله ای كه در آن شاعری زبردست و توانا ظهور می كرد بر ديگران فخر می فروختند.

فرهنگ معنوی را شامل ارزش ها، ديده ها و باورها، انديشه ها و فن ها، يعنی آداب و سنت ها، علوم و فلسفه و ادبيات و هنر همه فراورده های ذهنی انسان. بنابراين فرهنگ شامل همه سازمايه های (Elements) مادی و معنوی زندگی اجتماعی است كه فرد انسانی در درون آن زاده و پرورده می شود و از اين راه دارای آن چيزی می شود كه در اصطلاحِ روان شناسی «شخصيت» می ناميم. از اين راه به فردِ انسانی چيزی ارزانی می شود كه نام اش «هويت فرهنگی» است و اين هويت كل گرايش های رفتاری او را به او می بخشد. تمامی آنچه در روان شناسی خودآگاهی و ناخودآگاهیِ فردی و جمعی ناميده می شود

قلمرو فرمانروايی تركان عثمانی در آسيای صغير نيز يكی ديگر از مظاهر بروز هنرهای اسلامی بود. تأثير «اياصوفيه»، كه در آغاز كليسا بود و سپس مسجد شد، در روحيه آنان به درجه ای بود كه بازتابهايی از معماری آن در بسياری از مسجدهای ساخته شده از پايان سده نهم هجری به بعد، در شهر قسطنطنيه يا ديگر نقاط امپراتوری عثمانی، باقی و مشهود است. يكی از بزرگ ترين و با عظمت ترين آنها، «مسجد سلطان احمد اول» است، كه به سال ۱۶۰۹ تا ۱۶۱۶ م ساخته شد، «مسجد سليمانيه»، كه به فرمان «سلطان سليمان قانونی» و با معماری و طراحی «سنان پاشا» ساخته شد، يكی ديگر از نمونه های معماری اسلامی است. سنان پاشا كه به سال ۹۶۸ ق بنای مسجد سليمانيه را به پايان برد، مسجد ديگری را به نام «رستم پاشا» برپا كرد. كاخی را كه سلطان محمد فاتح ساختن آن را آغاز كرده بود، در عهد سليمان قانونی به اندازه شهری كوچك بود كه چهار حياط بزرگ و چند دروازه داشت.

به سال ۶۹ ق، در بيت المقدس به امر عبدالمك بن مروان در بخش شمالی مسجدالاقصی و برفراز صخره، گنبدی با شكوه به نام قبة الصخره ساخته شد كه با گنبد كليسای مزار عيسی (عليه السلام)برابری می كرد

همچنين، برای احراز رتبه محتسب، يعنی به دست گرفتن مقام اجرای حِسبه، شرايط خاصی وضع شد و البته بحثهای فقهی عميقی نيز برای تبيين اين شرايط، چه بين علمای شيعه و چه بين علمای اهل سنت، در گرفت. به طور كلی، اين شرايط را می توان به سه دسته ۱. عادل بودن; ۲. رسيدن به درجه اجتهاد; ۳. مرد بودن، تقسيم كرد.

ديوان بريد: به نظر می رسد مسلمانان طراحی تشكيلاتی ديوان بريد را از ايرانيان يا از روميان آموخته باشند. وظايف اين ديوان در دوره اسلامی بسيار متعدد و البته مهم بوده است. ازجمله وظايف اين ديوان خبررسانی، انتقال فرمانها و اخبار از اطراف و اكناف سرزمين به مركز خلافت و اعمالی از اين دست بوده است. به مرور زمان بر وظايف اين ديوان نيز افزوده شد و آن را به يكی از عناصر مهم امنيتی سرزمينهای اسلامی تبديل كرد. با توجه به اهميت بسيار زياد خبردارشدن از اتفاقاتی كه در اطراف و اكناف سرزمين روی می داد، به مرور زمان وظيفه خبررسانی، و در شكل رشديافته و پيچيده تر آن، وظيفه جاسوسی از نقاط مختلف به عهده اين ديوان نهاده شد. از اين جهت، اين ديوان به يكی از مهم ترين ستونهای نگاهبانی از قلمرو سرزمين درآمد و صاحب بريد، مسئول و رئيس اين ديوان، يكی از چهار ركن برپايی خلافت ناميده می شد.

گسترش سرزمينهای اسلامی و آشنا شدن مسلمانان با روشهای اقتصادی ديگر، ازجمله انواع روشهای بهره برداری از زمين، به مرور ايام وظايف ديوان خراج نيز گسترده تر و، در عين حال، پيچيده تر می شد. در دوره ای از زمان، محاسبه عايدات عمومی كشور، تنظيم و برآورد هزينه ها و نظارت بر خرج آنها، فهرست برداری از اموال افراد سرشناس بهويژه سلاطين و حاكمان، و نيز اعزام افراد به نقاط مختلف كشور برای گردآوری ماليات، از وظايف ديوان خراج به حساب می آمد

سرّالاسرار كه مهم ترين اثر كيميايی رازی است درواقع كتابی شيمی است كه با اصطلاحات كيميا بيان شده است. در اين كتاب، ذكر فرايندها و آزمايشهايی از شيمی به ميان آمده كه خود رازی آنها را انجام داده است و می توان آنها را با اشكال برابر آن اعمال در شيمی جديد همچون تقطير و تكليس و تبلور و غيره مطابق دانست. رازی در اين كتاب و ديگر آثارش بسياری از آلات را همچون قرع و انبيق و ديگ و چراغ نفتی شرح كرده است كه بعضی از آنها تا زمان حاضر كاربرد دارند. در سده چهارم هجری، ابن سينا و فارابی درباره اكسيرها و برخی از موضوعات مربوط به كيميا چيزهايی نوشتند. اما هيچ كدام از اين افراد رساله جداگانه ای درباره كيميا تأليف نكردند