بریده‌هایی از کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی

صنعت كاغذسازی در پايان سده دوم هجری به كوشش فضل بن يحيی برمكی، وزير بافرهنگ هارون الرشيد، در بغداد راه اندازی شد و به سرعت جای پوست را گرفت. اين صنعت در سده پنجم هجری از عراق به شام رفت و در آنجا نيز تحولی شگرف پديد آورد. به گونه ای كه ناصر خسرو، در سفرنامهی خود، از شهر طرابلس در لبنان ياد می كند و می نويسد كه در اين شهر ورقهای زيبا همچون ورقهای سمرقندی ساخته می شود و از آن نيز بهتر است. بدين گونه، مسلمانان در بسط و گسترش يكی از مهم ترين عوامل ارتباط فرهنگی، يعنی كاغذ، نقش اساسی داشتند. اين صنعت از طريق مصر و اندلس به اروپا رسيد و نخستين كارخانه های كاغذسازی در ايتاليا در حدود سده سيزدهم ميلادی تأسيس و راه اندازی شد.

مثلا مسلمانان پس از فتح سرزمينهای مصر و شام با قرطاس يا پاپيروس آشنا شدند و از آن پس، ظاهراً كتابت بر آن را به مواد ديگر ترجيح می دادند. ولی پاپيروس نيز بسيار گران بها بود. گزينه مناسب برای تهيه مادّه ای برای نوشتن، كاغذ بود. پيشينه آشنايی مسلمانان با كاغذ به زمان فتوح در ماوراءالنهر (فرارود) بازمی گردد. اين صنعت از سمرقند، كه در آنجا تعدادی از كاغذسازان چينی به كار اشتغال داشتند، به ديگر سرزمينهای اسلامی راه يافت. تفاوت در ميزان مصرف مواد اوليه موجب پديد آمدن انواع كاغذ در سده های نخستين هجری بوده است. اين كاغذها در جنس، استحكام، ضخامت، روشنی و رنگ با يكديگر تفاوت داشته اند و اين مسئله نشان می دهد كه مسلمانان فقط به آموختن روش كاغذسازی از چينيها اكتفا نكرده و خود به تكميل اين صنعت پرداخته اند.

فرهنگ غالب در آن عهد شفاهی بوده است. در مورد ديگر بخشهای شبه جزيره نيز سنگ نوشته ای از حجاز به دست آمده كه مربوط به دوران كهن در اين منطقه است و دانشمندان به اين نتيجه رسيده اند كه خط رايج در آن ناحيه گونه ای از خط نَبَطی بوده است. وجود پاره ای از لغات خاص كتابت در قرآن نشان می دهد كه هم زمان با ظهور اسلام اعراب تصوری از گونه های كتابت داشته اند، از جمله اين موارد لفظ كتاب است كه البته روشن نيست كه مقصود همان چيزی باشد كه ما بدان كتاب اطلاق می كنيم، ولی به هر حال، اشاره ای است به نوشته و اثر مكتوب. واژه صحيفه نيز كه به صورت جمع، يعنی صُحُف، در قرآن به كار رفته يقيناً مقصود از آن اثر مكتوب بوده است. اصرار بر كتابت قرآن كريم نيز با وجود ميلی كه اعراب به حفظ و از بَر كردن داشتند خود نكته ای سخت جالب و مهم است و نشان می دهد، از همان روزهای نخست، مسلمانان می دانسته اند كه در آيات اين كتاب آسمانی نبايد كلمه ای تغيير يا تبديل يابد.

اين تأكيد پيامبر اسلام كه دانش آموختن بر هر زن و مرد مسلمان واجب و فريضه است، يا ساعتی انديشيدن از عبادت يك ساله نيكوتر است، نمونه هايی از تأكيد بر دانش اندوزی در اسلام است. در دوره حيات ائمه، بهويژه از دوره امام جعفر صادق (عليه السلام) كه دانش و دانش آموزی رونق تمام داشت، آن حضرت ياران خويش را به دانش اندوزی تشويق می فرمودند. اينكه در روز قيامت قلم دانشمندان بر خون شهيدان سنگينی خواهد كرد، نمونه ای از اين تشويقهاست. البته بايد اين نكته را نيز در نظر گرفت كه دانش آموزی در اسلام شرايطی دارد; اسلام ميان علم و اخلاق فاصله ای نمی بيند و همواره بر پيوستگی اين دو تأكيد ورزيده است. در اسلام، دانشمند صاحب مسئوليت است و دانشمند بی اخلاق جز به گمراهی هدايت نمی كند. اين موضوع خود از امتيازهای اسلام است كه در زمينه آموزش و پرورش مكتبی خاص دارد.

اصل كلمه علم، بجز مشتقات آن، حدود هشتاد بار در قرآن كريم در مواضع مختلف به كار رفته است و اگرچه كلمه عقل در قرآن نيامده، تركيب «اولی الالباب» را كه به معنای خردمندان است می توان در قرآن يافت. همچنين، واژگانی چون حكمت، برهان، فكر و فقه بارها در قرآن به كار رفته اند. خداوند مؤمنان را از اينكه بر اساس تقليد كوركورانه به او ايمان آورند نهی فرموده و حتی در يكی از آيات (روم، ۵۶) علم و ايمان را در كنار هم قرار داده است. افزون بر اين، به كليات اكتفا نشده و در زمينه دانش اندوزی آيات بسياری وجود دارند، ازجمله آل عمران، آيه ۱۹۰; انعام، آيه ۹۷، يونس، آيه ۵. حتی در آن دسته از آيات قرآن كريم كه به نقل سرگذشتها اختصاص دارد، و هدف آن عبرت آموزی است، می توان آشكارا موضوعات تاريخی و تشويق به تاريخ نگاری و مشاهده آثار تاريخی و روحيه واقع نگری را ديد