بریده‌هایی از کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی

نهضت ترجمه در بغداد پس از دو قرن كار جدی به تدريج رو به افول نهاد البته افول نهضت ترجمه به معنای كاهش علاقه به علوم ترجمه شده يا كم شدن شمار دانشمندان مسلط به ترجمه از زبان يونانی نبود، بلكه سبب اصلی خاموشی نهضت ترجمه را فقط می توان عدم ارائه مطالب تازه دانست. به عبارت ديگر، اين نهضت موضوعيت اجتماعی خود را از دست داده بود. عدم ارائه مطالب تازه به اين معنا نبود كه كتاب غيردينی يونانی ديگری برای ترجمه وجود نداشت، بلكه به اين معنا بود كه كتاب يونانی ديگری كه به ملاحظات و خواسته های بانيان، عالمان و دانشمندان مربوط شود وجود نداشت. در بيشتر رشته های علمی، متون اصلی از مدتی پيش تأليف شده بود. در نتيجه، همه رشته ها به سطحی بالاتر از سطوح آثار ترجمه شده رسيده بودند و بانيان و حاميان، اكنون بيش از گذشته، به جای سفارش و پشتيبانی از ترجمه، پشتيبان و سفارش دهنده مطالب اصيل و به زبان عربی بودند.

ب) دوره مأمون (حك  : ۲۱۸-۱۹۸ ق): مأمون، دوره كوتاهی پس از هارون الرشيد به حكومت رسيد، و هنگام به خلافت رسيدن او اوج دوره رواج مباحث كلامی بر اساس برداشتهای متفاوت از آيات قرآن كريم بود. در اين دوره بهويژه آثار فلسفی متعددی به عربی ترجمه شد.

اما بی شك گراردوی كرمونايی را بايد مهم ترين مترجم در جريان نهضت ترجمه از عربی به لاتين به شمار آورد. تعداد آثاری كه به زبان لاتين ترجمه كرده به بيش از هفتاد می رسد. اين آثار موضوعات گوناگون چون پزشكی، فلسفه، نجوم، اخلاق، سياست و مانند اينها را در بر می گيرد. آثار پزشكی ترجمه شده به قلم او، يعنی نوشته های جالينوس و بقراط، عملا يك دوره پزشكی يونانی را با شرح آثار دانشمندان اسلامی در بر می گيرد.

جنگهای صليبی و روبه روشدن مسيحيان با مجموعه ای از ميراث و كتابهای مسلمانان را می توان به عنوان دلايل بيرونی برشمرد و مهم ترين عامل درونی برای ترجمه از عربی به زبانهای اروپايی را نيز بايد در چگونگی برخورد دانشمندان مسيحی با آثار دانشمندان يونانی و بهويژه افرادی چون ارسطو، سقراط، بطلميوس و جالينوس جستوجو كرد. دلايل متعددی وجود داشت كه باعث می شد دانشمندان و فلاسفه مسيحی قادر به استفاده از متن اصلی و يونانی اين آثار نباشند. دور شدن زبانِ معيار يونانی از زمان كتابت اين آثار تا سده های ميانه تاريخ اروپا يعنی چيزی بيش از دوازده قرن باعث شده بود حتی بهترين زبان شناسان حوزه زبان لاتين نيز از درك آنها ناتوان باشند. اين در حالی است كه بسياری از آثار كلاسيك يونانی در طول زمان از دست رفته و تنها راه بازيابی آنها استفاده از ترجمه های عربی آنان بود. بر اين اساس نهضتی برای ترجمه آثار عربی به لاتين آغاز شد.

يكی از مهم ترين پايگاههای آشنايی غرب با فرهنگ و تمدن اسلامی اسپانيا بود. نفوذ افكار اسلامی را در مسيحيان اسپانيا می توان از تأثيرپذيری رهبران مسيحی از انديشه های اسلامی تشخيص داد، چنان كه گفته اند اليپندوس، اسقف شهر تولدو (طليطله) تحت تأثير عقايد اسلامی الوهيت عيسی (عليه السلام)را انكار كرد و گفت كه وی بشر و فرزندخوانده خداست. از ديگر سو، مردم اسپانيا در آن روزگار لباس عربی به تن می كردند و آداب اسلامی و عربی اجرا می كردند. گفته شده است كه از دويست هزار جمعيت مسلمان شهر غرناطه (گرانادا) تنها پانصد تن عرب بودند و بقيه را اسپانياييها تشكيل می دادند.

يحيی بن خالد برمكی، وزير هارون، برای به دست آوردن مترجمانی قابل كوشش بسياری كرد. در زمان هارون، كتابخانه شهرهايی كه به دست مسلمانان می افتاد كلا به بغداد منتقل می شد. نخستين آثار علوم يونانی، ازجمله كتابهای اصول هندسه نوشته اقليدس و مجسطی، نوشته بطلميوس و نيز آثاری در پزشكی از زبان هندی در اين دوره به عربی ترجمه شد.

ج) دوره پس از مأمون: پس از مأمون، و در دوره متوكل عباسی (حك  : ۲۴۷-۲۳۲ ق) كار ترجمه همچنان ادامه داشت. ازجمله حنين بن اسحاق همچنان در دوره متوكل به كار ترجمه اشتغال داشت; اما انتقال مركز حكومت اسلامی از بغداد به سامرا در دوره معتصم (حك : ۲۲۷-۲۱۸ ق) باعث تغييراتی در چگونگی ترجمه آثار مختلف به عربی شد. مهم ترين علت اين تغيير كاسته شدن اهميت بيت الحكمه، مهم ترين نهاد علمی اين دوره، بود.

هم جواری اسلام با تمدنهای آن روز، يعنی ايران، روم و مصر، زمينه ارتباط با اين حوزه های تمدنی را فراهم آورد

حدود سال ۶۱۰ م، دين اسلام با دعوت پيامبر اسلام (صلی الله عليه وآله) در مكه پای به عرصه وجود نهاد. اساس تاريخی ـ مفهومی دين اسلام را از اين زمان می توان به دو مرحله تقسيم كرد: مرحله دعوت و مرحله هجرت پيامبر (صلی الله عليه وآله) به يثرب و تشكيل حكومت اسلامی.

دورانت بر آن است كه مردمانِ هر تمدنی بر اساس رشد عقلی پس از مدتی به جای توحيد و پرستش مبادی معنوی، به ستايش عقل