بریده‌هایی از کتاب زندانیان جغرافیا

پیش از سایکس ـ پیکو (به معنای وسیع آن) هیچ کدام از ایالت‌های سوریه، لبنان، اردن، عراق، عربستان سعودی، کویت، اسرائیل یا فلسطین وجود نداشتند. نقشه‌های مدرن، مرزها و اسامی دولت ـ ملت‌ها را نشان می‌دهند اما آن‌ها نورسته و شکننده هستند.

از اصطلاح «سایکس ـ پیکو» به عنوان عبارتی کوتاه برای اشاره به تصمیمات مختلف در یک‌سوم ابتدایی قرن بیستم استفاده می‌شود که در جریان آن، وعده‌های دروغین به رهبران قبایل داده شد و این بخشی از دلایل بروز ناآرامی و افراط‌گرایی امروز را توضیح می‌دهد. هر چند این توضیح می‌تواند اغراق‌آمیز باشد: خشونت و افراط‌گرایی پیش از ورود اروپایی‌ها در منطقه وجود داشت. با وجود این، همان‌طور که در آفریقا مشاهده شد، خلق خودسرانهٔ «دولت ـ ملت‌ها» خارج از عرف و عادات زندگی جمعی مردم منطقه، نمی‌تواند راهبردی برای عدالت، برابری و ثبات باشد.

هنگامی که فروپاشی امپراتوری عثمانی آغاز شد، انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها ایده‌ای متفاوت داشتند. سرهنگ مارک سایکس، دیپلمات بریتانیایی، در سال ۱۹۱۶ یک مداد طراحی برداشت و خطی ناموزون را در نقشهٔ خاورمیانه ترسیم کرد. این خط از حیفا در دریای مدیترانه (در سرزمین‌های اشغالی امروزی) تا کرکوک در شمال شرقی (عراق کنونی) کشیده شده بود. این کار را هم بر اساس توافق مخفیانه با همتای فرانسوی‌اش، فرانسوا ژرژ پیکو اانجام داد و بر اساس آن، این منطقه را به دو حوزهٔ نفوذ کشورهای تفاهم مثلث تقسیم کردند که در جنگ جهانی اول باید امپراتوری عثمانی را شکست می‌دادند. شمال این خط تحت کنترل فرانسه و جنوب آن تحت حاکمیت بریتانیا درآمد.

خاورمیانه همچنین شامل سرزمین حاصلخیز بین‌النهرین، «سرزمین میان‌رودان» (فرات و دجله) است. با این حال مهم‌ترین ویژگی آن در مرکز، وجود دشت و صحرای وسیع عربی است و سرزمینی خشک در میان آن واقع شده که بخش‌هایی از سرزمین‌های اشغالی، اردن، سوریه، عراق، کویت، عمان، یمن و قسمت وسیعی از عربستان سعودی ـ از جمله ربع‌الخالی یا «بخش خالی» ـ را در برمی‌گیرد.

خاورمیانهٔ بزرگ به طول هزار مایل، از غرب تا شرق، از دریای مدیترانه تا کوه‌های ایران گسترش می‌یابد. از شمال به جنوب، اگر از دریای سیاه شروع کنیم تا سواحل دریای عربی عمان، این فاصله دو هزار مایل است.

بسیاری از مناطق بر اساس دیدگاه اروپایی‌ها از جهان نام‌گذاری شده‌اند و دیدگاه اروپایی از یک منطقه است که آن را شکل داده. اروپایی‌ها برای رسم خطوط روی نقشه از جوهر استفاده می‌کردند: آن‌ها خطوطی بودند که در واقعیت وجود نداشتند و برخی از مصنوعی‌ترین مرزها را ایجاد کردند که جهان تاکنون به خود دیده است. اکنون تلاشی برای بازترسیم آن‌ها با خون آغاز شده است. جهان در سال ۲۰۱۴ تحت تأثیر پخش یکی از مهم‌ترین ویدئوها از خاورمیانه قرار گرفت که حاوی تصاویری از انفجار و گردن زدن بود. این ویدئو، به عنوان یکی از ابزار تبلیغاتی گروه داعش، نشان می‌داد که مرز عراق ـ سوریه با یک بولدوزر در حال پاکسازی، یا تقریباً می‌توان گفت در حال تخریب بود. مرز یاد شده در واقع تلی از شن و ماسه بود. با حرکت دادن آن شن‌ها دیگر مرز فیزیکی وجود نداشت. به لحاظ نظری این «مرز» همچنان وجود دارد. چند سال آینده تعیین خواهد کرد که آیا این گفتهٔ یک جنگجوی داعشی، از سر دینداری بوده یا صرفاً لاف گزافی برای ایجاد ترس: «ما مرزها را نابود می‌کنیم و حصارها را می‌شکنیم. سپاس تنها پروردگار را سزد».

همان رودخانه‌هایی که تجارت را مختل می‌کردند، اکنون برای تولید نیروی برقابی استفاده می‌شود. از زمین‌هایی که تقلا می‌شد برای تولید مواد غذایی در مقیاس بزرگ استفاده شود، حال می‌توانند مواد معدنی و نفتی به دست آورند که بعضی از کشورها را ـ حتی اگر اندکی از آن ثروت به دست مردم برسد‌ثروتمند می‌کند. با وجود این نمی‌توان گفت که در همهٔ کشورها، ولی در اکثر آن‌ها، فقر کاهش یافته و به همان میزان سطح مراقبت‌های بهداشتی و تحصیل بالا رفته است. بسیاری از کشورها انگلیسی‌زبان هستند و از آنجا که انگلیسی، زبان غالب اقتصاد جهانی محسوب می‌شود، این یک مزیت است و قارهٔ آفریقا ظرف بیش از یک دههٔ گذشته، شاهد رشد اقتصادی بوده است.

هیچ حق انتخابی به آفریقای گذشته داده نشده بود ـ جغرافیایش، آن را شکل داد ـ و پس از آن اروپایی‌ها بسیاری از مرزهای امروزی را مهندسی کردند. این قاره در حال حاضر، با جمعیت رو به رشد خود و توسعه یافتن ابرشهرها، هیچ گزینه‌ای ندارد جز پذیرفتن دنیای جهانی شدهٔ مدرنی که بسیار به هم پیوسته است. در این خصوص، با وجود تمام مشکلات، می‌توانیم ببینیم که گام‌های بزرگی هم برداشته شده است.

در عصر امپراتوری بریتانیا، کنترل آفریقای جنوبی به معنای کنترل دماغهٔ امید نیک و در نتیجه، کنترل خطوط دریایی بین اقیانوس اطلس و اقیانوس هند بود. نیروهای دریایی مدرن اگر بخواهند از این منطقه عبور کنند، می‌توانند فراتر از خط ساحلی جنوب آفریقا بروند اما این دماغه هنوز یک قطعه زمین مشرف و مسلط بر روی نقشهٔ جهان است و آفریقای جنوبی فرماندهٔ یک‌سوم جنوب قارهٔ آفریقاست.

آفریقای جنوبی یکی از معدود کشورهای آفریقایی است که از بلای مالاریا رنج نمی‌برد، زیرا پشه‌ها نمی‌توانند در آنجا زیست کنند. این امر به استعمارگران اروپایی اجازه داد تا در آنجا به مراتب بیشتر و سریع‌تر از مناطق گرمسیری که مالاریا در آنجا شیوع دارد، ساکن شوند و فعالیت‌های صنعتی کوچکی را شروع کنند که اکنون این کشور را به بزرگ‌ترین اقتصاد جنوب آفریقا تبدیل کرده است.

آفریقای جنوبی نسبت به بسیاری از کشورهای آفریقایی توسعه‌یافته‌تر است؛ به دلیل محل جغرافیایی آنکه در جنوبی‌ترین نقطهٔ قاره قرار دارد، دسترسی به دو اقیانوس، ثروت طبیعی شامل طلا، نقره و زغال‌سنگ و آب‌وهوا و زمین که امکان تولید مواد غذایی را در مقیاس وسیع فراهم می‌آورد.

تمام آنچه که چینی‌ها می‌خواهند نفت، مواد معدنی، فلزات گرانبها و بازار است. این رابطه‌ای عادلانه بین یک حکومت با یک حکومت دیگر است، اما ما شاهد تنش‌های شدیدی میان افراد محلی و کارگران چینی هستیم که اغلب برای کار در پروژه‌های بزرگ اعزام می‌شوند. این مسئله به نوبهٔ خود ممکن است پکن را درگیر سیاست‌های محلی کند که نیازمند حضور نظامی جزئی آن در کشورهای مختلف است.

به عنوان مثال، چین بزرگ‌ترین شریک تجاری سودان است و همین هم به نوعی توجیه‌گر حمایت مداوم چین از سودان در شورای امنیت سازمان ملل است و حتی با وجود اینکه حکم دستگیری رئیس‌جمهور عمر البشیر توسط دادگاه بین‌المللی کیفری صادر شده، همچنان به حمایت از وی ادامه می‌دهد. با این حال پکن به انتقاد غرب در این زمینه چندان اعتنا نمی‌کند؛ این‌طور ارزیابی می‌شود که این یک بازی ساده و ریاکارانهٔ دیگر قدرت، با توجه به پیشینهٔ غرب در آفریقا، برای جلوگیری از انجام تجارت چین است.

مشارکت چین یک گزینهٔ جذاب برای بسیاری از حکومت‌های آفریقایی است. پکن و شرکت‌های بزرگ چینی نه پرسش‌های سختی در خصوص حقوق بشر دارند و نه خواهان اصلاحات اقتصادی هستند؛ گاهی اوقات هم به برخی از رهبران آفریقایی پیشنهاد می‌کنند که غارت ثروت کشور خود را ذیل طرح‌های صندوق بین‌المللی پول یا بانک جهانی متوقف کنند.

تانزانیا تلاش می‌کند که رقیبی برای تبدیل شدن به رهبر شرق آفریقا باشد و معاملات چند میلیارد دلاری پروژه‌های زیربنایی با چین را به دست آورد. این کشور همچنین قراردادی مشترک با چین و شرکت ساختمانی عمان برای بازسازی و گسترش بندر باگامویو امضا کرده، زیرا ظرفیت بندر اصلی دارالسلام تکمیل شده است.

چین به سرعت (در سراسر آفریقا) در حال پیشرفت است. به عنوان مثال، در لیبریا به دنبال سنگ آهن است، در کنگو و زامبیا به دنبال معدن مس و در کنگو در جستجوی کبالت. چین به توسعهٔ بندر مومباسا در کنیا کمک کرده و اکنون در حال انجام پروژه‌های بزرگ‌تری مانند تبدیل منابع نفتی کنیا به سرمایه‌های مالی است.

همان‌طور که دیدیم چینی‌ها همه جا هستند؛ آن‌ها همانند اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها، به بهانهٔ کسب‌وکار در سرتاسر آفریقا فعالیت می‌کنند. حدود یک‌سوم از واردات نفت چین از این قاره است ـ همراه با فلزات گرانبهایی که در بسیاری از کشورهای آفریقایی یافت می‌شود ـ و این بدان معناست که چینی‌ها وارد شده‌اند و خواهند ماند. شرکت‌های نفتی اروپایی و آمریکایی و شرکت‌های بزرگ چندملیتی، هنوز به شدت در آفریقا مشغول به کار هستند اما چین به سرعت (در سراسر آفریقا) در حال پیشرفت است.