بریده‌هایی از کتاب باز هم من

اگر مدت‌های مدید سازش کند، از این کار نزد خود شرمنده خواهد شد و در مورد توانمندی‌های خود تردید خواهد کرد.

موضوع بعدی هویت که اریکسون تشریح می‌کند و آن را به مرحلهٔ مقعدی و همچنین رشد توانایی‌های عضلانی مربوط می‌داند، موضوع خودمختاری، در مقابل شرم و تردید است. خودمختاری این است که شخص بتواند کار خود را پیش ببرد، بتواند به چیزی برسد و درضمن آن را محکم نگه دارد. موضوع رهاکردن و محکم‌گرفتن، حرف خود را به‌کرسی‌نشاندن و سازش‌کردن، بخشی از این مقوله است. اگر شخص با شکست مواجه شود، نمی‌تواند خواستهٔ خود را به دیگران بقبولاند؛ اگر مدت‌های مدید سازش کند، از این کار نزد خود شرمنده خواهد شد و در مورد توانمندی‌های خود تردید خواهد کرد.

یک سؤال اساسی هم می‌توان از خود کرد: آیا این بخشی از هویت ماست که همواره جانب اعتماد را بگیریم، حتی وقتی مکررآ از ما سوءاستفاده شده باشد، یا تصمیم گرفته‌ایم اصولا بدگمان و بی‌اعتماد باشیم و دنیا را تهدیدکنندهٔ خودمان بدانیم و گمان کنیم اطرافیانمان همواره بدترین را برای‌مان می‌خواهند؟

با وجود اثر عمیقی که عقده می‌گذارد، یک کشش درونی برای رشد در همهٔ انسان‌ها وجود دارد، اشتیاقی برای خودبسندگی. همین کشش نیز باعث می‌شود انسان‌ها بتوانند خود را از قیود ساختارهای عقده آزاد کنند. بنابراین ممکن است این تأثیرگذاری عقده، در جریان رشد تغییر یابد.

امکان معاشرت با آدم‌های بسیار باعث می‌شود جنبه‌های مختلفی از عقدهٔ مادر (یا مجموعهٔ مادر) تبلور یابد. به‌عنوان مثال، این امر ممکن است سبب شود عقدهٔ مادر ـــ که فی‌نفسه محدودکننده است ـــ نتواند تمامی زندگی را مقید کند، بلکه صرفآ به حوزه‌ای خاص محدود شود. بسته به اینکه پدر چه ساختاری از عقده را به فضای مادری وارد کند، مسائل طور دیگری درک خواهند شد، و در زندگی، ارزش‌ها و موضوع‌های دیگری معنا و اهمیت پیدا خواهند کرد.

ساخته‌شدن عقدهٔ مادر (یا مجموعهٔ مادر) صرفآ تحت تأثیر مادر واقعی نیست، بلکه به‌غیر از مادر، عوامل دیگری نیز در این شکل‌گیری مؤثرند: مانند فضای مادری یا فضای زندگی، یعنی آن فضایی که امور مادرانه در آن رخ می‌دهد و می‌توان آن را تجربه کرد. حیوانات، گیاهان و محیط پیرامونی نیز جزئی از این فضا محسوب می‌شوند. فضای زندگی آغشته به فضای مادری است. البته دنیای پیرامونی نیز با کودک در تعامل است، به‌طوری که کنش متقابل با طبیعت و با اشیا نیز در عقدهٔ مادر مثبت اولیه تأثیر می‌گذارد. دیگران نیز به این فضای مادری تعلق دارند، فضا و محیطی که شخص در آن بزرگ می‌شود، پدر، خواهر و برادر، پدربزرگ و مادربزرگ، یا بهتر بگوییم، همهٔ کسانی که با ما زندگی می‌کنند.

اگر انسان از یک عقدهٔ مادر مثبت نخستین نقش پذیرفته باشد، خودش را انسانی خوب در یک دنیای خوب می‌داند، کسی که نیکی می‌کند و توقع نیکی دارد. اگر شخص از یک عقدهٔ مادر منفی نخستین نقش گرفته باشد، احساس می‌کند آدم بدی است در یک دنیای بد، و احساس می‌کند برای هرچه که می‌خواهد به آن برسد یا به‌دست آورد، مجبور است تلاش فراوان به خرج دهد

موضوع اعتماد اولیه و بدگمانی اولیه نقش بزرگی ایفا می‌کند. چنان‌که پیداست، از همان بدو زندگی ما مشخص می‌شود که آیا ما به انسان‌ها و به زندگی بیشتر اعتماد داریم یا بیشتر بدگمان و بی‌اعتمادیم. در اصطلاحات فنی ـ علمی روان‌شناسی یونگ تفاوتی هست میان دو نوع نقش‌گرفتن انسان از عقده (یا مجموعهٔ مادر، مبنی بر اینکه آیا انسان بیشتر از یک عقدهٔ مادر مثبت نخستین (اعتماد اولیه) نقش پذیرفته است، یا از یک عقدهٔ مادر منفی نخستین (بدگمانی و بی‌اعتمادی اولیه)

اعتماد اولیه وقتی به‌وجود می‌آید که نوزاد احساس کند خواستنی و عزیز است، وقتی احساس کند نیازهایش به‌درستی فهمیده می‌شوند، وقتی احساس کند که می‌تواند به «مراقبت بیرونی» اتکا کند. در اینجا، قابل اعتماد بودن بستگان اهمیت اساسی دارد. این امر باعث می‌شود کودک باور کند که اشکالی در کار من و دنیا نیست، باور کند که نیازهای فوری‌اش ارضا خواهد شد و اینکه سایر انسان‌ها برای ازمیان‌برداشتن ناگواری‌ها، کارا هستند. چنانچه شکل‌گیری اعتماد اولیه با شکست مواجه شود، آن‌گاه بدگمانی اولیه به‌وجود می‌آید: یک احساس شک و تردید بنیادی، احساس بی‌کسی، احساس طردشدگی و احساس ترس و اضطراب.

کودکان ابتدا خود را با طرح‌هایی که والدین یا جامعه برای آنها دارند، همانندسازی می‌کنند. اگر این گام با موفقیت برداشته شود، به عزت نفس و به احساس ارزش به خود خوب منجر خواهد شد.