بریده‌هایی از کتاب آدمی

بنا بر افسانه‌ای دیرپا، انسان به‌واسطهٔ سرشتش خودخواه و تهاجمی و زودترس است. این همانی است که زیست‌شناس هلندی، فرنس دِ وال دوست دارد نظریهٔ لفافه بنامد: این نظر که تمدن فقط لفافه‌ای نازک است که با کوچک‌ترین تلنگر فرومی‌پاشد. (۴) در واقعیت، برعکسش حقیقت دارد. وقتی بحران رخ می‌دهد، وقتی بمب‌ها فرومی‌بارند یا سیلاب بالا می‌آید، ما انسان‌ها به بهترین نسخهٔ خود تبدیل می‌شویم.

حتی بدترین فجایع تاریخی هم در سیارهٔ الف اتفاق افتاده‌اند. حتی غرق شدن تایتانیک. اگر فیلم را دیده باشید شاید فکر کنید که همه به دست و پا افتاده بودند (غیر از کوارتت زهی). در واقع تخلیهٔ کشتی خیلی منظم بود. یکی از شاهدان به یاد آورد که «هیچ نشانی از وحشت یا جنون نبود، هیچ فریاد ترس و هیچ این‌طرف و آن‌طرف دویدنی در کار نبود.»(۲)

تا همین امروز نیز برخی بر این باورند که مقاومت مردم بریتانیا در هنگام بلیتز خاصِّ انگلیسی‌هاست. هیچ هم خاصّ انگلیسی‌ها نیست. متعلق است به تمامی انسانیت.

هیتلر و چرچیل، روزولت و لیندمن، همهٔ آنها ادعای گوستاو لوبون روان‌شناس را مبنی بر اینکه ظاهر متمدن ما فقط یک پوستهٔ نازک است قبول کرده بودند. آنها اطمینان داشتند که بمباران هوایی این پوستهٔ شکننده را نابود خواهد کرد. اما هرچه بیشتر بمباران کردند، پوسته ضخیم‌تر شد. به نظر می‌رسد که اصلاً پوسته‌ای نازک نبوده بلکه یک پینه است.

مهم‌ترین چیزی که امریکایی‌ها می‌خواستند بدانند این بود که آیا این روش برای پیروزی در جنگ مناسب است یا خیر. یافته‌های دانشمندان واضح بود: بمباران غیرنظامیان مایهٔ آبروریزی بوده. در واقع به نظر می‌رسید که اقتصاد زمان جنگ آلمان را تقویت کرده و در نتیجه باعث طولانی‌تر شدن جنگ شده باشد. آنها فهمیدند که تولید تانک در آلمان بین سال‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۴۴ نُه برابر شده بود و تولید هواپیماهای جنگنده چهارده برابر. گروهی از اقتصاددانان انگلیسی نیز به همین نتیجه رسیدند. (۲۴) تولید در بیست‌ویک شهر و شهرک شدیداً آسیب‌دیده‌ای که آنها بازدید کردند از تولید در گروه مقایسه‌ای چهارده شهر بمباران‌نشده سریع‌تر افزایش یافته بود. یکی از اقتصاددانان امریکایی اعتراف کرد که «داشتیم متوجه می‌شدیم که در برابر یکی از بزرگ‌ترین، شاید هم بزرگ‌ترین خطای محاسباتی جنگ قرار گرفته‌ایم.»(۲۵)

۳۴۸ بمب‌افکن آلمانی در ۷ سپتامبر سال ۱۹۴۰ از کانال مانش گذشتند. هوای خوب باعث شده بود لندنی‌های زیادی بیرون خانه باشند و در نتیجه وقتی آژیرها ساعت ۴:۴۳ عصر به صدا درآمد، چشم‌ها به آسمان دوخته شد. این روز سپتامبری در تاریخ با نام شنبهٔ سیاه ثبت شده و چیزی که به دنبال آن آمد با نام «بلیتز». در نه ماه بعدی، بیش از هشتاد هزار بمب فقط روی لندن ریخته شد. بعضی محله‌ها کلاً نابود شد. یک میلیون ساختمان پایتخت آسیب دید یا ویران شد و بیش از چهل هزار بریتانیایی جان خود را از دست دادند.

کتاب لوبون واکنش افراد به بحران را مرحله به مرحله شرح می‌دهد. طبق نوشتهٔ او، تقریباً بلافاصله «انسان چند پله از پلکان تمدن پایین می‌رود.»(۳) وحشت و خشونت بروز می‌کنند و ما انسان‌ها سرشت راستین خود را نشان می‌دهیم.

هر کس می‌خواست دربارهٔ شرّی که افسارش گسیخته می‌شد چیزی بخواند فقط لازم بود به یک کتاب رجوع کند: روان‌شناسی توده‌ها، نوشتهٔ یکی از تأثیرگذارترین محققان زمانه، گوستاو لوبونِ فرانسوی. هیتلر کتاب را سر تا ته خوانده بود. موسولینی، استالین، چرچیل و روزولت هم همین‌طور.

اگر به اندازهٔ کافی به چیزی باور داشته باشید، ممکن است حقیقت بیابد. اگر فقط یک درس از اثر بدنما بگیریم این است که ایده‌ها هرگز ایدهٔ صِرف نیستند. ما همان چیزی هستیم که به آن باور داریم. ما چیزی را که دنبالش هستیم پیدا می‌کنیم. و آنچه پیشگویی می‌کنیم، رخ می‌دهد.

بزرگ‌ترها کثیفی را نمی‌توانند تحمل کنند، کودکان کسالت را.