بریده‌هایی از کتاب درام اسلامی

شواهدی که ابن‌اثیر، مورخ سنی عرب، ارائه کرده حاکی از آن است که بخشی از جمعیت سُنی عرب در بغداد، از گذشته، احساسات ضدشیعی داشته‌اند و همین امر باعث شده که از همان ابتدا با اجرای مراسم محرم [در بغداد] مخالفت شود. چنین انزجاری از عقاید شیعه، مهم‌ترین مانع رشد مراسم دینی‌ای است که فرمی نمایشی دارد. (۲) ابن‌کثیر گزارش داده که در حوادث سال ۳۵۳ ق. ـ‌یک سال پس از برگزاری مراسم شیعیان‌ـــــ ایشان در دههٔ محرم قصد عزاداری برای حسین را داشتند که سنیان با آنها جنگ سختی کردند و اموالشان را به غارت بردند. عراق و دیگر کشورهای عربی شیعه‌نشین، جوامع سنی قدرتمندی داشتند که همیشه تحت حمایت رژیم‌های ملی‌گرای عربی بودند. همین امر، مهم‌ترین مانع رشد و تکامل مراسم محرم و دسته‌های عزاداری به‌شکل درامی تمام‌عیار شد

علی‌رغم اینکه دوسوم جمعیت عراق را شیعیان تشکیل می‌دهند، باید اذعان کرد که حکومت این کشور عربی، برخلاف ایران، سال‌ها در دست اقلیتی سنی بوده است؛ گرچه وقایع تراژیکی که هستهٔ دراماتیک و معنوی تعزیه را تشکیل می‌دهند، در صحرای کربلا نزدیک بغداد اتفاق افتاده‌اند و همهٔ شخصیت‌های حاضر در این واقعه نیز عرب بوده‌اند، اما تعزیه در عراق هیچ‌گاه رواج نیافت. این شرایط نشان می‌دهد که تعزیه نمی‌توانسته در عراق اجرا شود، چراکه شیعیان این کشور اجازه نداشتند چهره‌های قاتلان امام حسین را، آن‌طور که در ایران مرسوم بود، در ملأعام و در تکیه‌ها به تصویر بکشند. این نکته باعث شد که مراسم عزاداری محرم، در عراق، به روضه‌خوانی ـ‌روایت قصه‌های غم‌انگیز کربلاـــــ و نمایش دسته‌های عزاداری ختم شود. شیعیان عراقی نمی‌توانستند قاتلان امام حسین را در قالب شخصیت‌های منفیِ نمایش نشان دهند، چراکه قدرتمندان سنی، که روایت متفاوتی از کربلا داشتند، این مراسم را توهین‌آمیز تلقی می‌کردند.

همانندی‌های دیگری نیز میان سوگ سیاوش و سوگواری امام حسین می‌توان یافت، ولی ضرورت چندانی در توضیح و تشریح همانندی اصلی میان این دو تن نیست. مسلماً نباید گفت که مصیبت امام حسین، چنان‌که در تعزیه نشان داده می‌شود، همان بازآفرینی بعدی افسانهٔ سیاوش است. خاستگاه و شکل‌گیری تعزیه را می‌توان از اساطیر بین‌النهرینی، آناتولیایی و مصری نیز دریافت. افسانهٔ سیاوش درمجموع شباهت زیادی به اسطورهٔ تموز، رب‌النوع جوان بین‌النهرینی، دارد که هر سال با مرگ و رویش دوبارهٔ رستنی‌ها می‌مرد و دوباره زنده می‌شد... بااین‌همه، نکتهٔ معلوم آن است که مراسم سوگواری آیینی از نوع تعزیه در ایران قبل از اسلام دارای پیشینه‌هایی روشن است. سوگ سیاوش از نظر شالوده‌های آیینی، تخیلی و عاطفی، که در توضیح پیدایش این نوع نمایش نادیده گرفته می‌شوند، به تعزیهٔ امام حسین شباهت بسیار دارد. (۴۱)

و اهل بخارا را بر کشتن سیاوش سرودهای عجب است و مطربان آن سرودها را کین سیاوش گویند، و محمدبن جعفر گوید که از این تاریخ سه هزار سال است، والله اعلم... و مردمان بخارا را در کشتن سیاوش نوحه‌هاست، چنان‌که در همهٔ ولایت‌ها معروف است و مطربان آن را سرود ساخته‌اند و می‌گویند و قوالان آن را گریستن مغان خوانند و این سخن زیادت از سه هزار سال است.‌(۳۶) برخی از محققان معاصر ایرانی نیز بر این باورند که بین مراسم عزاداری سیاوش و تعزیه ارتباطی وجود دارد. بهرام بیضایی، (۳۷) جنتی عطایی، (۳۸) فرخ غفاری، (۳۹) و صادق همایونی (۴۰) همگی درباب این ارتباط نوشته‌اند، اما نقطهٔ اتکای تمامی این منتقدان در اثبات نظر خود، همان نوشتهٔ نرشخی است

منبع مهم دیگری است که رابطهٔ احتمالی، میان افسانهٔ مصری مرگ و رستاخیز اوزیریس و داستان‌های مشابه آن در اساطیر و نمایش یونان را نشان می‌دهد. براساس گزارش پلوتارک، سِت پیکر اوزیریس را چهارده تکه کرد (چهارده عدد مقدس شیعیان است و نماد «چهارده معصوم» که عبارت‌اند از پیامبر اسلام، دخترش، و دوازده امام) و تکه‌ها را در سراسر زمین پراکنده کرد. (۳۰)

از میان تمامی آیین‌های ایرانیِ عزاداری برای مردگان، «سوگ سیاوش» آیینی است که از نظر شکل و بافت بیشترین شباهت را با «مرگ و رستاخیز اوزیریس» دارد. و ازمنظر برخی از محققان، همانند احسان یارشاطر، این مراسم منشأ اصلی تعزیه است. (۳۱) اگرچه برخی از محققان با این نظر موافق نیستند، اما به‌سختی می‌توان شباهت میان سیاوش و حسین را انکار کرد.

باج روایت دیگری از این اسطوره را ثبت کرده است. به‌گفتهٔ وی هنگامی که ایزیس برای دیدن پسرش رفته بود، سِت از نبود او سوءاستفاده کرد و قبر اوزیریس را یافت، سپس پیکر وی را بیرون آورد، آن را هفتاد و دو تکه کرد و این تکه‌ها را در سراسر مصر پراکند. (۲۵) (امام حسین و یارانش ـ‌که سپاهیان یزید در کربلا قتل‌عامشان کردندـــــ نیز هفتاد و دو تن بودند.) ایزیس که از غفلت خود شرمسار بود، تمامی این هفتاد و دو تکه را یافت و پیکر او را به‌شیوه‌ای شایسته دفن کرد.

(در داستان سیاوش، گرسیوز بود که به سیاوش بخل ورزید، و در واقعهٔ عاشورا یزید به امام حسین رشک می‌برد. یکی از دلایل شهادت اوزیریس، سیاوش و حسین را می‌توان همین حسادت‌ها دانست.) خشونت و هرج‌ومرج گسترش یافت و درنهایت اوزیریس کشته شد و بدنش در ساحل رودخانه‌ای در آبیدوس پنهان شد. ایزیس آن‌قدر گریست تا رودخانهٔ نیل طغیان کرد و او توانست جسد اوزیریس را بیابد، سپس با بال‌های خود بر وی سایه افکند و زندگی را بر او دمید، و بدین‌سان وی را از سرزمین مردگان بازگرداند. پس از آن بر بدن اوزیریس جوانه‌هایی روییدند و رشد کردند. در این اثنا، هوروس، خدای خورشید، نیز با سِت، خدای تاریکی، جنگید تا انتقام مرگ پدر را از وی بگیرد. (۲۴)

مراسم آبیدوس چندین ویژگی دارد. اول اینکه درست همان‌طور که تعزیه به شهادت تراژیک امام حسین می‌پردازد، مراسم آبیدوس نیز مرگ اوزیریس را تصویر می‌کند. افسانهٔ اوزیریس از این قرار است: گِب، خدای زمین، و نوت، الههٔ آسمان، چهار فرزند داشتند به نام‌های اوزیریس، ایزیس، سِت، و نفتیس. اوزیریس، پسر بزرگ خانواده، پادشاه عادل مصر بود. او با خواهرش ایزیس، که الههٔ زمین بود، ازدواج کرد و صاحب پسری به نام هوروس، خدای خورشید، شد. با وجود این، سِت، برادر حسود آنها که خداوند تاریکی بود، خیلی زود دوران طلایی حکومت آنها را برهم زد

در یکی دیگر از نمایش‌ها، بارگاه یزید خلیفه نشان داده می‌شود که بر تختی زیبا نشسته و اطرافش را محافظین متعدد احاطه کرده‌اند و درکنار او سفیر اروپایی... قرار دارد. یکی از مؤثرترین صحنه‌هایی که به نمایش گذارده می‌شود صحنهٔ عروسی قاسم جوان، پسر امام حسن (ع) و برادرزادهٔ حسین (ع)، با دختر امام حسین (ع) است. این ازدواجی است که هرگز به فرجام نمی‌رسد، زیرا قاسم در روز هفتم محرم، درکنار رود فرات، به شهادت می‌رسد. در این نمایش، به پسربچه‌ای لباس عروسی زنانه می‌پوشانند و او را به‌شکل نوعروسی جوان درمی‌آورند. زنان خانواده درحالی‌که نوحه‌سرایی می‌کنند، او را احاطه کرده و شرایط مصیبت‌بار شوهرش را بازگو می‌کنند. جدایی بین این نوعروس و شوهرش نیز نشان داده می‌شود و به‌هنگامی که شوهر جوان به صحنهٔ نبرد می‌رود، زن به مؤثرترین وجه ناراحتی خود را نشان می‌دهد و وقتی شوهر ترکش می‌کند، زن کفنی به وی هدیه می‌کند و آن را به دور گردنش می‌بندد. (۹)