بریده‌هایی از کتاب درام اسلامی

در این مراسم شیعیان عروسک‌هایی از عمر، خلیفهٔ دوم مسلمانان، درست می‌کردند. سپس این عروسک‌ها را به خیابان‌ها می‌بردند، آنها را مسخره می‌کردند و درآخر درحالی‌که آواز می‌خواندند، آنها را آتش می‌زدند. این مراسمِ سوزاندن برای انتقام‌جویی از عمر انجام می‌شد، چراکه شیعیان معتقد بودند وی در سلب خلافت از حضرت علی مقصر بوده است. این مراسم که در زمان صفویان اجرا می‌شده بر شکل‌گیری تعزیه تأثیرگذار بوده است، زیرا بسیاری از خصوصیات منفی عمر به یزید نسبت داده می‌شد. حکومت ایران سال‌هاست اجرای این مراسم را به‌دلیل توهینی که در آن نسبت به سُنیان دیده می‌شود، ممنوع کرده است.

سرانجام، در سفرنامهٔ جِملی کارِری (۱۷۲۵ - ۱۶۵۱ م.) که در ۱۶۹۴ م./۱۱۰۵ ق. در ایران بوده (۷) به اطلاعات مفیدی دربارهٔ عزاداری محرم دست می‌یابیم، اما در این کتاب هم با وجود شرح مغتنمی که دربارهٔ اجرای بحث‌برانگیز «عُمَرکُشان» ثبت شده، سخنی از تعزیه به میان نیامده است. این مراسم مذهبی نیز یکی دیگر از نمایش‌های مردمی شیعیان بوده که به‌منظور هجو سُنی‌ها برگزار می‌شده است. «عُمَرکُشان» برداشتی اسلامی از مراسمی بود که پیش از اسلام به نام «مُغ‌کُشان» اجرا می‌شد.

در بعضی از آن عماری‌ها طفلی شبیه نعش شده، خوابیده بود و آنهایی که دور عماری را احاطه کرده بودند گریه و نوحه و زاری می‌کردند، و این اطفال شبیه دو طفل امام حسین (ع) هستند که بعد از شهادت امام، خلیفهٔ بغداد، یزید، آنها را گرفت و به قتل رسانید. (۳) توصیف تاورنیه از تابوتی که کودکی در آن قرار دارد و عزاداران حملش می‌کنند، مثال بارزی است از آنچه در تعزیه به «شبیه‌سازی» معروف است. در این شبیه‌سازی دو کودک نقش علی‌اکبر و علی‌اصغر، دو فرزندِ امام حسین، را بازی می‌کنند. گزارش تاورنیه شاهدی است که نشان می‌دهد نخستین تلاش‌ها برای تبدیل‌کردن مراسم عزاداری به قالب نمایشیِ مذهبیِ تمام‌عیار در این دوران صورت گرفته است.

در روز دهم محرم این سال [۳۵۲ ق.] معزالدوله دیلمی به مردم دستور داد که برای حسین علی دکان‌هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند و زنان موی پریشان و روی سیاه کرده و جامه چاک زده، نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلی به صورت بزنند و مردم چنین کردند. (۲) این گزارش در مقایسه با نوشتهٔ ابن‌کثیر اطلاعات دقیق‌تری دربارهٔ رسوم عزاداری به‌دست می‌دهد. خاصه آنکه جزئیاتی دقیق از دسته‌های عزاداری، که در شکل‌گیری تعزیه بسیار حائز اهمیت بوده‌اند نیز در آن ذکر شده است.

در تاریخ ابن‌کثیر شامی [دمشقی] آمده که معزالدوله احمدبن بویه، در بغداد در دههٔ اول محرم امر کرد، تمامی بازارهای بغداد را بسته، مردم [جامهٔ] سیاه عزا پوشیدند و به تعزیهٔ سیدالشهدا پرداختند، چون این قاعده در بغداد رسم نبود، لهذا علمای اهل سنت آن را بدعتی بزرگ دانستند و چون بر معزالدوله دستی نداشتند، چاره‌ای جز تسلیم نیافتند. بعد از آن هرساله تا انقراض دولت دیالمه شیعیان در ده روز اول محرم، در جمیع بلاد رسم تعزیه به جا می‌آوردند [و این رسم] در بغداد تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی برقرار بود.‌(۱)

اگر بنا باشد درباب تمام عناصر وابسته به منشأ و تکامل تعزیه بحث کنیم، به‌ناچار بایستی به سه هزار سال قبل از اسلام بازگردیم و اساطیر و حماسه‌های ایرانی، همانند سوگ سیاوش، را بررسی کنیم. با وجود این، به‌قطعیت می‌توان گفت که قالب نمایشی کامل تعزیه، که واقعهٔ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدهٔ دوازدهم هجری ظهور کرده است. همواره میان محققان مشاجره‌ای طولانی وجود داشته است دربارهٔ اینکه شیعیان چگونه و از چه زمانی به اجرای آیین‌های مذهبی درباب شهادت امام حسین مبادرت ورزیدند. با وجود این، مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدوله دیلمی (۳۵۶‌- ۳۳۴ ق.)، امیر سلسلهٔ آل‌بویه (۳۴۸-۳۲۱ ق.)، در ۳۵۲ ق. به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند.