بریده‌هایی از کتاب درام اسلامی

در هندوستان واژهٔ «تعزیه» را در توصیف گونه‌ای از نمایش به کار می‌برند که با تعزیه‌ای که در ایران اجرا می‌شود متفاوت است. عزاداران در هندوستان، در ماه محرم، ماکت‌هایی از حرم امام حسین و امام حسن را می‌سازند و آنها را تعزیه یا ضریح می‌نامند. این ماکت‌ها از فلز یا چوب ساخته شده، در عاشورخانه (تکیه) گذاشته می‌شوند و سپس در روز دهم محرم دسته‌های عزاداری آنها را می‌گردانند. عمده رنگ‌های به‌کاررفته در تعزیه‌ها یا ماکت‌ها سرخ و سبز هستند که نمادی از خون و زهر به شمار می‌آیند. تعزیهٔ سرخ، نماد امام حسین است که با شمشیر شهید شده و تعزیهٔ سبز نماد امام حسن که با زهر به شهادت رسیده است.

این مراسم [محرم] در اسلام بی‌نظیر است. هیچ معصوم دیگری، با اجرای مجدد مراسم تشییع، جنازه‌اش تکریم نمی‌شود. این مراسم با مراسم آیینی کهن‌تری ادغام شده است. جزئیاتی درخصوص آرایش و نمادپردازی دسته‌ها مؤید شباهت کلی این مراسم با جشنوارهٔ آدونیس‌تموز است. (۲۱)

درحقیقت در ایرانِ پیش از اسلام (پیش از ۶۵۲ م.) مراسم عزاداری متنوعی بر پا می‌شده که شباهت‌هایی با مراسم عزاداری سایر نقاط بین‌النهرین داشته‌اند. رابطهٔ بین این مراسم و تعزیه قابل بحث و بررسی است. همان‌طور که بعدتر بیان خواهد شد، برخی عناصر تعزیه برآمده از مراسم پیش از اسلام هستند و برخی به دوران ایران اسلامی متعلق‌اند. احتمالاً مراسم عزاداری «مرگ و رستاخیز دموزی آموآشوگالانا» در بین‌النهرین، از نخستین مراسم و آیین‌های عزاداری و نمونهٔ ابتدایی بسیاری از مراسم و آیین‌های عزاداری بعدی و مشابه است

اگر بنا باشد درباب تمام عناصر وابسته به منشأ و تکامل تعزیه بحث کنیم، به‌ناچار بایستی به سه هزار سال قبل از اسلام بازگردیم و اساطیر و حماسه‌های ایرانی، همانند سوگ سیاوش، را بررسی کنیم. با وجود این، به‌قطعیت می‌توان گفت که قالب نمایشی کامل تعزیه، که واقعهٔ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدهٔ دوازدهم هجری ظهور کرده است. همواره میان محققان مشاجره‌ای طولانی وجود داشته است دربارهٔ اینکه شیعیان چگونه و از چه زمانی به اجرای آیین‌های مذهبی درباب شهادت امام حسین مبادرت ورزیدند. با وجود این، مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدوله دیلمی (۳۵۶‌- ۳۳۴ ق.)، امیر سلسلهٔ آل‌بویه (۳۴۸-۳۲۱ ق.)، در ۳۵۲ ق. به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند.

شهره‌ترین تعزیه‌گردانان عصر قاجار ـ‌یا دوران طلایی تعزیه در ایران‌عبارت بودند از خواجه حسینعلی‌خان، میرزا محمدتقی، میرزا محمدباقر، سید صادق، میرزا علی‌اکبر، میرزا یحیی، سید عبدالباقی و میر عزا. امروزه محققان و بازیگران تعزیه بر این باورند که بیشتر این دست‌نویس‌ها را همین تعزیه‌گردانان نگاشته و یا دست‌کم اصلاح کرده‌اند. ازهمین‌روی می‌بایست این تعزیه‌گردانان را از نخستین و مهم‌ترین افرادی دانست که در روند نگارش تعزیه دخیل بوده‌اند. بداهه‌پردازی عنصری مهم در ساخت تعزیه محسوب می‌شده است. اکثر بازیگرانِ تعزیه آموزش آواز دیده و از دانشی غنی در موسیقی و شعر برخوردار بودند؛ و ازآنجا که در حین نمایش اجازهٔ بداهه‌پردازی داشتند، می‌توانستند تغییراتی در شخصیت‌های بازی به وجود آورند. این تغییرات با نسخه‌های مکتوب ترکیب گردید و نسخه‌های اصلاح‌شده از نسلی به نسلی دیگر منتقل شد.

مذهب شیعه می‌بایست به‌مثابهٔ واحدی دفاعی تفسیر گردد که به غریزهٔ ابراز وجود، و صیانت نفسِ ذهن ایرانی اعتبار می‌بخشد. ایرانیان به این دلیل شیعه را پذیرفتند و در تکامل آن کوشیدند که ویژگی عرفانی آن با روحشان تجانس داشت و میدان وسیعی را برای تأملات متافیزیکی و علوم الهی و همچنین [ابراز] احساسات متنوع فراهم می‌آورد. بدون تردید ایرانیان، و به‌ویژه ایرانیانی که در سده‌های نخست پس از پیروزی اسلام زندگی می‌کردند، در سُویدای جانشان، خود را با علی و اهل بیتش،که شهید شده و زجرکشیده بودند، تطابق می‌دادند. آنان نیز مردمانی شکست‌خورده و تحقیرشده بودند که حقوقشان پایمال و اعتقادات عمیقشان هتک‌حرمت شده بود... مهم‌ترین‌کارکرد روان‌شناختی انشعاب شیعه، دفاع و صیانت نفس دربرابر دین جدید بود. (۲۱) مطابق نوشتهٔ هاس، شیعه در جداساختن ذهن ایرانیان از اسلام سنی اصیل موفق عمل کرد.

بعضی از نویسندگان اروپایی به‌اشتباه سنت تعزیه را به آناتولی ترکیه نسبت داده‌اند. برای نمونه، مقالهٔ «تئاتر ترکیه» تعاریف مختصری از اَشکال متفاوت هنرهای نمایشی به دست می‌دهد و بخش اعظم آن به شرح تعزیه و انتساب آن به ترکیه اختصاص دارد. از سوی دیگر، یک انگلیسی، که سال‌ها در مناطق روستایی آناتولی زندگی کرده، در مقاله‌ای که دربارهٔ ترک‌های شیعه نوشته است به‌اختصار مراسم ماه محرم را در یکی از روستاهای علوی‌نشین (شیعه‌نشین) شرح می‌دهد و صریحاً اظهار می‌دارد که در میان آنها هیچ سنتی به نام تعزیه وجود ندارد. (۹)

شیعیان ایرانی ساکن ترکیه در اواخر دوران امپراتوری عثمانی (۱۹۱۰-۱۷۹۸ م.) گونه‌ای از تعزیه را، که احتمالاً در مراحل ابتدایی شکل‌گیری خود بوده، اجرا می‌کرده‌اند. متین آند

م‌ی‌ش‌ل اِم. م‌زاوی که درمورد تشیع در جنوب لبنان مطالبی نوشته است، مردد است که تعزیه اصلاً در لبنان شکل گرفته یا [حتی] در آنجا نمایش داده شده باشد: این طرز تلقی مغرضانهٔ اعراب سنی نسبت‌به سنت امام حسین، زندگی را برای شیعیان جبل عامل در جنوب لبنان سخت مشکل کرد... اما دربارهٔ خود تعزیه باید گفت که این مراسم درخلال سده‌های نوزدهم-بیستم از ایران به جنوب لبنان وارد شده است و مرکز آن شهرک کوهستانی نبطیه بوده است. اثبات این مطلب با ارائهٔ سند و مدرک دشوار است... اگر قرار باشد قضاوتی نهایی دراین‌باره صورت گیرد، باید گفت که، همان‌طور که شکل‌های مختلف هنری در ایران در امنیتی نسبی رشد می‌کنند، تعزیه نیز در ایران بدون گزند گسترش خواهد یافت؛ همان‌طور که در چند سال اخیر به همین منوال بوده است. (۶)

تاکنون تعزیه در تئاتر عربی جایی نداشته است... اما واقعیت این است که تعزیه به‌دلیل اینکه خاستگاه شیعی داشت، متضمن احساسات شیعی بود و روایت خودش را از تاریخ اسلام ارائه می‌کرد، به بخش‌های سنی‌نشین جهان اسلام گسترش نیافت... بااین‌حال، در شرح این دلایل نخست باید بر این سفسطهٔ عوامانه که اسلام ـ‌البته اسلام رایج و نه اسلام واقعی‌ـــــ را مخالف نمایش می‌داند، خط بطلان کشید. دوم اینکه، از هر منظر که نگاه کنیم، تعزیه تنها نمایش دراماتیک با ماهیت تراژیک است که قبل از تماس فرهنگی با غرب، در جهان اسلام وجود داشته است. (۳)