بریده‌هایی از کتاب خدا وجود دارد

ریچارد داوکینز، زیست‌شناس و ملحد مشهور با اشاره به سن فلو، تغییر عقیدۀ وی را به سخره می‌‌گیرد و در پاورقی کتاب خود به نام توهم خدا می‌‌نویسد: «نمونۀ مشابه و امروزی تغییر عقیدۀ پر سر و صدا را می‌‌توان در مورد آنتونی فلو مشاهده کرد. فیلسوفی که در سنین پیری اعلام کرد که به نوعی از الهیات باور پیدا کرده است (اظهاراتی که با آب و تاب بسیاری در اینترنت منعکس شد).

ریچارد داوکینز، زیست‌شناس سرشناس و ملحدی است که فلو وی را در بسیاری از فعالیت‌‌های الحاد‌‌گرایانه‌‌اش ستوده است، اگرچه در موارد فراوانی نیز با او اختلاف نظر دارد.

در نظر فلو، حتی اگر قوانین طبیعت نتایج تصادفی باشند که از سردی جهان پس از انفجار بزرگ بدست آمده‌اند، باز به عقیدۀ خود مارتین ریس، این تصادف‌‌ها ناشی از قوانین ریشه‌دارتری هستند که بر کل جهان‌‌ها حاکم است. و باز هم این سؤال باقی می‌‌ماند که این قوانین قبل‌تر چگونه پیدا شده‌‌اند. فلو نتیجه می‌‌گیرد، حتی اگر به نظریۀ چندجهانی هم باور داشته باشیم، همچنان با این پرسش روبرو هستیم که منشأ قوانین طبیعت کجاست. بنابراین تنها راه باقی‌مانده، عقل الهی است.

فلو هیچ‌گاه از آن دسته ملحدان متعصبی نبوده که ذهنشان در مقابل هر دلیلی مصون است. او در «الهیات و ابطال‌‌پذیری» از مؤمنان پرسید که «چه چیزی باید اتفاق بیفتد تا شما دیگر به عشق و وجود خدا اعتقاد نداشته باشید؟ » و اکنون از ملحدان متعصب می‌‌پرسد «چه چیزی باید اتفاق بیفتد که بتواند برای شما دلیلی برای وجود ذهن برتر به حساب آید؟ » فلو اکنون عقیده دارد قوانین پیچیدۀ کیهانی آن چیزی را به نمایش می‌‌گذارند که دانشمندان از آن با عنوان «عقل برتر» تعبیر کرده‌‌اند. استخراج نتایج فلسفی از داده‌‌های علمی، دیگر کار یک دانشمند علوم طبیعی نیست و به فیلسوفان مربوط می‌‌شود. وقتی با عقل به سراغ جهان بروی، در می‌‌یابی که آن به عقلی برتر اشاره می‌‌کند. او تأکید داشت که تنها راهنمای وی طبیعت و علم نبوده است، بلکه از مطالعات نوین و استدلال‌‌های فلسفی کلاسیک نیز استمداد جسته است

این کتاب چهار مرتبه تجدید چاپ شد. در برخی چاپ‌‌ها با عنوان خدا: پژوهشی بنیادین انتشار یافت و آخرین بار در سال ۲۰۰۵ یعنی وقتی که فلو به تازگی به خدا روی آورده بود چاپ شد. در آخرین ویرایش، فلو مقدمۀ جدیدی بر این کتاب نوشت که در آن خود را یک خداباور طبیعی/ عقلانی معرفی کرده است. یعنی اینکه راهنمای او در مسیر منتهی به خداباوری، هیچ امر ماوراءالطبیعی نبوده و او از راه علم و فلسفه این مسیر را پیموده است. فلو متذکر می‌‌شود که اگرچه در جریان خداباوری خود به هیچ نظام وحیانی باور ندارد، اما آمادگی پذیرش آن را در خود می‌‌بیند.

نظریۀ مشهوری که آکویناس در آن معتقد بود لفظی مانند «عادل» وقتی هم بر مخلوق و هم بر خالق اطلاق شود، مشترک معنوی نیست (یعنی معنای آن در هر دو دقیقاً یکسان نیست) اما مشترک لفظی هم نیست (یعنی چنین نیست که دو معنای کاملاً متفاوتی داشته باشد، مثل وقتی که واژۀ «داغ» را هم برای توصیف غذا به کار می‌‌بریم و هم برای توصیف مسابقۀ اتومبیل‌رانی)؛ بلکه «عادل» صفتی است که به نحو تمثیلی استفاده می‌شود. بنابراین سخن گفتن از خدا نیز به نحو تمثیلی جایز است. همین شباهت در عین تفاوت و تفاوت در عین شباهت است که کاربرد لفظ واحد را در دو زمینۀ متفاوت توجیه می‌‌کند.

الحادگرایان در مقابل چرخش آنتونی فلو که در حقیقت ضربۀ سختی بر پیکر باورهایشان وارد کرده بود، ساکت ننشستند. پس از انتشار خبر خداباوری فلو، دیری نگذشت که فضای مباحثه پر شد از واکنش ملحدان که چرخش فلو از الحاد به خداباوری را بی‌‌اهمیت قلمداد می‌‌کردند و به هر نحوی به آن می‌‌تاختند. این انتقادها را می‌‌توان به طور کلی ذیل سه دسته قرار داد: برخی ادعا می‌‌کردند که فلو تحت تأثیر کبر سن، گرفتار ترس از ورود احتمالی به جهان پس از مرگ شده و وجود خدا را پذیرفته است. عده‌‌ای فلو را ملحدی پیر و زودباور معرفی ‌‌کردند که در اثر کهولت سن دچار ضعف قوای ذهنی شده و توسط مسیحیان مورد بهره‌‌برداری قرار گرفته است. برخی نیز با این ادعا که علم فلو ناقص است، او را به دقیق نبودن در پژوهش‌‌هایش متهم کردند.

اثر اخیر داوکینز تلاشی است در جهت اینکه خوانندگان به هرطریقی که شده به سمت الحاد گرایش یابند. گویا وی بیش از این که بخواهد بر پایۀ دلیل و برهان پیش برود، قصد دارد باور خویش را با روش خاص خود به خواننده تحمیل کند. او در مقدمۀ توهم خدا می‌‌گوید: «اگر این کتاب آن‌طور که می‌‌خواهم، تأثیرگذار باشد، خوانندگان مؤمنی که کتاب را باز می‌‌کنند، وقتی آن را می‌‌‌بندند که یک ملحد باشند».

داوکینز زیست‌شناس مشهوری است که آثار متعدّد وی در زمینۀ الحادگرایی با اقبال فراوانی روبه‌رو شده است. به همین دلیل شاید بتوان او را شناخته‌شده‌ ترین ملحد جهان نامید. آخرین اثر مهم وی که در سال ۲۰۰۶ منتشر شد، توهّم خدا نام دارد که حدود یک میلیون جلد فروش داشته است. گذشته از جنبۀ مادی این اثر، آن به عنوان نمونه‌‌ای از آثار داوکینز، بر این امر دلالت دارد که وی از الحادگرایی به طور منطقی و با تکیه بر دلایل قوی دفاع نکرده است.

آنتونی فلو پس از حدود شصت سال فعالیت در جهت انکار خدا، در ژانویۀ ۲۰۰۴ میلادی رسماً اعلام کرد که دیگر به وجود خدا باور پیدا کرده است و حیرت همگان را برانگیخت. خبر تغییر عقیدۀ وی به سرعت در میان رسانه‌‌ها و مجامع علمی انعکاس یافت. او اعلام کرد که باور جدید خویش را مدیون پژوهش‌‌های علمی چند دهۀ اخیر است. در حقیقت خداباوری فلو ناشی از کشفیات و دستاوردهای علمی است که با یک شیوۀ فلسفی ملاحظه شده‌اند. به همین دلیل او تأکید می‌‌کند که گذر وی از الحاد به خداباوری، در حقیقت یک سفر عقلانی است.