بریده‌هایی از کتاب خدا وجود دارد

ریچارد داوکینز، زیست‌شناس و ملحد مشهور با اشاره به سن فلو، تغییر عقیدۀ وی را به سخره می‌‌گیرد و در پاورقی کتاب خود به نام توهم خدا می‌‌نویسد: «نمونۀ مشابه و امروزی تغییر عقیدۀ پر سر و صدا را می‌‌توان در مورد آنتونی فلو مشاهده کرد. فیلسوفی که در سنین پیری اعلام کرد که به نوعی از الهیات باور پیدا کرده است (اظهاراتی که با آب و تاب بسیاری در اینترنت منعکس شد).

ریچارد داوکینز، زیست‌شناس سرشناس و ملحدی است که فلو وی را در بسیاری از فعالیت‌‌های الحاد‌‌گرایانه‌‌اش ستوده است، اگرچه در موارد فراوانی نیز با او اختلاف نظر دارد.

در نظر فلو، حتی اگر قوانین طبیعت نتایج تصادفی باشند که از سردی جهان پس از انفجار بزرگ بدست آمده‌اند، باز به عقیدۀ خود مارتین ریس، این تصادف‌‌ها ناشی از قوانین ریشه‌دارتری هستند که بر کل جهان‌‌ها حاکم است. و باز هم این سؤال باقی می‌‌ماند که این قوانین قبل‌تر چگونه پیدا شده‌‌اند. فلو نتیجه می‌‌گیرد، حتی اگر به نظریۀ چندجهانی هم باور داشته باشیم، همچنان با این پرسش روبرو هستیم که منشأ قوانین طبیعت کجاست. بنابراین تنها راه باقی‌مانده، عقل الهی است.

فلو هیچ‌گاه از آن دسته ملحدان متعصبی نبوده که ذهنشان در مقابل هر دلیلی مصون است. او در «الهیات و ابطال‌‌پذیری» از مؤمنان پرسید که «چه چیزی باید اتفاق بیفتد تا شما دیگر به عشق و وجود خدا اعتقاد نداشته باشید؟ » و اکنون از ملحدان متعصب می‌‌پرسد «چه چیزی باید اتفاق بیفتد که بتواند برای شما دلیلی برای وجود ذهن برتر به حساب آید؟ » فلو اکنون عقیده دارد قوانین پیچیدۀ کیهانی آن چیزی را به نمایش می‌‌گذارند که دانشمندان از آن با عنوان «عقل برتر» تعبیر کرده‌‌اند. استخراج نتایج فلسفی از داده‌‌های علمی، دیگر کار یک دانشمند علوم طبیعی نیست و به فیلسوفان مربوط می‌‌شود. وقتی با عقل به سراغ جهان بروی، در می‌‌یابی که آن به عقلی برتر اشاره می‌‌کند. او تأکید داشت که تنها راهنمای وی طبیعت و علم نبوده است، بلکه از مطالعات نوین و استدلال‌‌های فلسفی کلاسیک نیز استمداد جسته است

این کتاب چهار مرتبه تجدید چاپ شد. در برخی چاپ‌‌ها با عنوان خدا: پژوهشی بنیادین انتشار یافت و آخرین بار در سال ۲۰۰۵ یعنی وقتی که فلو به تازگی به خدا روی آورده بود چاپ شد. در آخرین ویرایش، فلو مقدمۀ جدیدی بر این کتاب نوشت که در آن خود را یک خداباور طبیعی/ عقلانی معرفی کرده است. یعنی اینکه راهنمای او در مسیر منتهی به خداباوری، هیچ امر ماوراءالطبیعی نبوده و او از راه علم و فلسفه این مسیر را پیموده است. فلو متذکر می‌‌شود که اگرچه در جریان خداباوری خود به هیچ نظام وحیانی باور ندارد، اما آمادگی پذیرش آن را در خود می‌‌بیند.

نظریۀ مشهوری که آکویناس در آن معتقد بود لفظی مانند «عادل» وقتی هم بر مخلوق و هم بر خالق اطلاق شود، مشترک معنوی نیست (یعنی معنای آن در هر دو دقیقاً یکسان نیست) اما مشترک لفظی هم نیست (یعنی چنین نیست که دو معنای کاملاً متفاوتی داشته باشد، مثل وقتی که واژۀ «داغ» را هم برای توصیف غذا به کار می‌‌بریم و هم برای توصیف مسابقۀ اتومبیل‌رانی)؛ بلکه «عادل» صفتی است که به نحو تمثیلی استفاده می‌شود. بنابراین سخن گفتن از خدا نیز به نحو تمثیلی جایز است. همین شباهت در عین تفاوت و تفاوت در عین شباهت است که کاربرد لفظ واحد را در دو زمینۀ متفاوت توجیه می‌‌کند.

الحادگرایان در مقابل چرخش آنتونی فلو که در حقیقت ضربۀ سختی بر پیکر باورهایشان وارد کرده بود، ساکت ننشستند. پس از انتشار خبر خداباوری فلو، دیری نگذشت که فضای مباحثه پر شد از واکنش ملحدان که چرخش فلو از الحاد به خداباوری را بی‌‌اهمیت قلمداد می‌‌کردند و به هر نحوی به آن می‌‌تاختند. این انتقادها را می‌‌توان به طور کلی ذیل سه دسته قرار داد: برخی ادعا می‌‌کردند که فلو تحت تأثیر کبر سن، گرفتار ترس از ورود احتمالی به جهان پس از مرگ شده و وجود خدا را پذیرفته است. عده‌‌ای فلو را ملحدی پیر و زودباور معرفی ‌‌کردند که در اثر کهولت سن دچار ضعف قوای ذهنی شده و توسط مسیحیان مورد بهره‌‌برداری قرار گرفته است. برخی نیز با این ادعا که علم فلو ناقص است، او را به دقیق نبودن در پژوهش‌‌هایش متهم کردند.

اثر اخیر داوکینز تلاشی است در جهت اینکه خوانندگان به هرطریقی که شده به سمت الحاد گرایش یابند. گویا وی بیش از این که بخواهد بر پایۀ دلیل و برهان پیش برود، قصد دارد باور خویش را با روش خاص خود به خواننده تحمیل کند. او در مقدمۀ توهم خدا می‌‌گوید: «اگر این کتاب آن‌طور که می‌‌خواهم، تأثیرگذار باشد، خوانندگان مؤمنی که کتاب را باز می‌‌کنند، وقتی آن را می‌‌‌بندند که یک ملحد باشند».

داوکینز زیست‌شناس مشهوری است که آثار متعدّد وی در زمینۀ الحادگرایی با اقبال فراوانی روبه‌رو شده است. به همین دلیل شاید بتوان او را شناخته‌شده‌ ترین ملحد جهان نامید. آخرین اثر مهم وی که در سال ۲۰۰۶ منتشر شد، توهّم خدا نام دارد که حدود یک میلیون جلد فروش داشته است. گذشته از جنبۀ مادی این اثر، آن به عنوان نمونه‌‌ای از آثار داوکینز، بر این امر دلالت دارد که وی از الحادگرایی به طور منطقی و با تکیه بر دلایل قوی دفاع نکرده است.

آنتونی فلو پس از حدود شصت سال فعالیت در جهت انکار خدا، در ژانویۀ ۲۰۰۴ میلادی رسماً اعلام کرد که دیگر به وجود خدا باور پیدا کرده است و حیرت همگان را برانگیخت. خبر تغییر عقیدۀ وی به سرعت در میان رسانه‌‌ها و مجامع علمی انعکاس یافت. او اعلام کرد که باور جدید خویش را مدیون پژوهش‌‌های علمی چند دهۀ اخیر است. در حقیقت خداباوری فلو ناشی از کشفیات و دستاوردهای علمی است که با یک شیوۀ فلسفی ملاحظه شده‌اند. به همین دلیل او تأکید می‌‌کند که گذر وی از الحاد به خداباوری، در حقیقت یک سفر عقلانی است.

در نظر تریسی، وقتی می‌‌گوییم خدا غیر‌‌جسمانی است، به این معنا نیست که چون او جسم ندارد، نمی‌‌تواند فاعل باشد. خدا فاعل است زیرا جسمانی بودن شرط فاعل بودن نیست، بلکه اراده کردن که در حقیقت یک فعل نفسانی است نشانۀ فاعلیت است. او معتقد است، از آنجا که خدا فاعلی است که با فاعل‌‌های دیگر متفاوت است، فعلی که او می‌‌تواند انجام دهد نیز با افعال فاعل‌‌های دیگر متفاوت خواهد بود.

فلو همچنین یادآور می‌شود که اینشتین، کاشف نسبیت، تنها دانشمند بزرگی نبود که به ارتباط میان قوانین طبیعت و عقل الهی اعتراف کرد. اجداد نظریۀ فیزیک کوانتوم که کشف علمی بزرگ دیگری در عصر جدید است، ماکس پلانگ، ورنر هیزنبرگ، اروین شرودینگر و پاول دیراگ نیز اظهارات مشابهی را مطرح کرده اند

اینشتین هیچ‌گاه به روشنی در باب دین و خدا سخن نگفته است، به طوری که ملحدان و خداباوران با توجه به اظهارات اینشتین، هر کدام از ظنّ خود یار او شده‌‌اند. در هرحال اگر موفق شویم بگوییم که اینشتین یک خداباور بوده است، نمی‌‌توانیم او را دین‌دار به معنایی که سایر مردم هستند، معرفی کنیم.

تصور کنید این نظر که جهان خود‌به‌خود به وجود آمده است درست باشد. آیا این سؤال مطرح نمی‌‌گردد که چگونه موجود زنده در جهانی که ابتدا تهی از موجود زنده بوده به وجود آمده است؟ این پرسشی نیست که بتوان آن را بدون پاسخ رها کرد. آن را طور دیگری مطرح کنیم: چگونه مادۀ فاقد شعور می‌‌تواند موجودات زندۀ غایت‌‌مدار و هدف‌مندی که توانایی تولید مثل و تکثیر دارند را به وجود بیاورد؟

همچنین اینشتین در مورد خداباوری خویش می‌‌گوید: من به خدای شخصی اعتقاد ندارم، و نه تنها هرگز آن را انکار نکرده‌‌ام، بلکه بارها نیز به روشنی بیان کردم. اگر چیزی درون من وجود داشته باشد که بتوان آن را باور دینی نامید، آن همان ستایش بی‌‌منتهای من از ساختار جهان است، تا جایی که علم بتواند آن را آشکار سازد. منظور از خدای شخصی، همان خدای ادیان است، خدایی که عاطفه دارد و عنایت می‌‌کند. این نوع باور به خدا، با این باور که می‌‌توان با خدا ارتباط برقرار کرد و با رفتار خود او را خشنود یا خشمگین کرد، همراه است.

پوزیتویسم منطقی فلسفه‌‌ای بود که توسط گروهی از اروپاییان که «حلقۀ وین» نامیده می‌‌شدند، در اوایل دهه ۱۹۲۰ معرفی شد و توسط ای. جی‌‌آیر در سال ۱۹۳۶ در جهان انگلیسی‌زبان با انتشار کتاب زبان، حقیقت و منطق عمومیت پیدا کرد. آن‌ها همه چیز را به زیر تیغ سنجش تجربی می‌‌بردند و تنها زمانی گزاره‌ای را معنادار تلقی می‌‌کردند که مُهر تأیید تجربه بر آن خورده باشد. در نظر آنها تجربه حسی معیار خوبی برای سنجش اعتبار هرچیز است. بنابراین گزاره‌‌های متافیزیک، دین، زیبایی‌شناسی، اخلاق و... که به تجربه حسی نمی‌آیند بی‌معنا خواهند بود.

فلو چرخش خویش از مسیحیت به الحاد را بدون دلیل نمی‌‌دانست و سخن کانت در باب اشتیاق ذهن به علم را یکی از عوامل آن ذکر می‌‌کرد. او معتقد بود همچون پدرش به دنبال آن چیزی است که عقل ما را به آن راهنمایی می‌‌‌‌کند. عقل، پدر را به سمت دین و فلو را به سمت الحاد راهبری کرد.

سرزمینی که دلیل نمی‌‌تواند در آن ساکن شود، ممکن است آزادانه مستعمرۀ ایمان شود. به عبارتی آنگاه که دلیل تا آنجا که در توان دارد پیش رفته برود، (پس از آن) ایمان به تنهایی می‌‌تواند شما را به پیش براند.

روزی دو جستجوگر در جنگلی به زمینی مسطح می‌‌رسند که در آن گل‌‌ها و علف‌‌های فراوانی روییده بود. یکی از جستجوگران می‌گوید باید باغبانی باشد که از این سرزمین مراقبت کند. دیگری به مخالفت برمی‌‌خیزد و می‌‌گوید باغبانی وجود ندارد. آنان برای اثبات ادعایشان چادری برپا می‌‌کنند و به کشیک‌دادن مشغول می‌‌شوند. اما با گذشت زمان باغبانی رؤیت نمی‌‌شود. شاید آن یک باغبان نامرئی است. بنابراین به دور باغ حصاری از سیم خاردار می‌‌کشند و با اتصال آن به جریان الکتریسیته و همچنین با به کارگیری سگان تیزشامه، به انتظار می‌‌نشینند زیرا به خاطر داشتند که چگونه مرد نامرئی اچ. چی ولز اگرچه دیده نمی‌‌شد، اما بو و لمس می‌‌شد. ولی هیچ اثری از ورود کسی به محوطه یافت نشد و هیچ تغییری در سیم‌‌های خاردار مشاهده نشد. سگ‌‌های تیزشامه هم اصلا پارس نکردند. اما فرد معتقد هنوز مجاب نشده است و می‌گوید قطعاً باغبانی وجود دارد که نامرئی، لمس‌ناشدنی و غیرحساس به شوک‌‌های الکتریکی است،

به هر تقدیر، جهان در آغاز قرن ۲۱ شاهد پیشرفت‌‌های شگفت‌‌آوری در حوزۀ علوم طبیعی بود، پیشرفت‌‌هایی که برهان نظم را قوت بخشید و متفکرانی چون فلو را ناچار به اذعان به وجود خدا کرد، گرچه بسیاری نیز بی‌تفاوت از کنار این دلایل و شواهد می‌گذرند، اما روشن است که روی سخن حقیقت همیشه با آن‌هایی است که اندیشۀ رسیدن به یک هدف والا را در سر می‌‌پرورانند، وگرنه برای آن‌ها که غرق پیرامون مادی خویش گشته‌‌ و چشمانشان را به روی نشانه‌‌ها بسته‌‌اند، رسیدن به حقیقت مسئله نیست.