بریده‌هایی از کتاب تاریخ فلسفه‌ی راتلج؛ جلد پنجم

در آغاز قرن هفدهم شرحی از ماده و خواص آن که در سرتاسر اروپا آموزش داده می‌شد هنوز روایتی از ارسطو و شارحان مدرسی او بود. باورهای مرکزی این آموزه اعتقاد به عناصر چهارگانهٔ خاک، آب، باد و آتش بود و انکار هر نوع امکان خلأ («طبیعت از خلأ می‌ترسد.») و انکار هر نوع نظریهٔ اتمی ماده. از میان خواص و کیفیت‌های ماده، چهار کیفیتِ گرمی، سردی، خشکی و رطوبت، به عنوان کیفیت‌های اولیه شناخته می‌شدند که با چهار عنصر مرتبط بودند. به این ترتیب آب ترکیب مادهٔ اولیه با کیفیت‌های سردی و رطوبت بود. خود آب مادهٔ ثانوی به شمار می‌رفت. کیفیت‌هایی که اشیا ممکن است داشته باشند یا اولیه هستند یا ثانویه، و کیفیت‌های ثانویه کارکردهای حاصل از ترکیب مادهٔ اولیه و کیفیت اولیه هستند. به عنوان نمونه‌هایی از این کیفیت‌های ثانویه می‌توان به سبکی و سنگینی، و نرمی و زبری اشاره کرد. درخور تأکید است که اصطلاحات اولیه و ثانویه که در زبان بویل و لاک اهمیتی محوری یافتند، ابداع خود آنان نبودند، بلکه از پیشینیانی گرفته شده بودند که بویل و لاک به انکارشان برخاستند.

یکی از مسائلی که بعداً بحث بسیاری برانگیخت این بود که موضع نیوتن دربارهٔ فضا و زمانِ مطلق دقیقاً به چه معنا بود. لایبنیتس، فیلسوف و ریاضی‌دان آلمانی، شرح نیوتن را در مکاتبهٔ پُرکششی که با سخن‌گوی نیوتن، ساموئل کلارک داشت، به پرسش گرفت. لایبنیتس همچنین در قابل‌قبول بودن مفهوم مرکزی نظام نیوتن، یعنی مفهوم جاذبه، هم تردید کرد. از نظر لایبنیتس مفهوم جاذبه کیفیتی غیبی بود، و به اندازهٔ همان کیفیت‌های غیبی فلسفهٔ مدرسی که بویل و نیوتن مشتاقانه در پی ردشان بودند، مفهوم جاذبه نیز غیرقابل‌قبول بود. این انتقادات در فلسفهٔ جرج برکلی که او هم در اوایل قرن هجدهم می‌نوشت، بازتاب یافتند. مسائلی که به آن‌ها اشاره کردیم تا امروز هم موضوع بحث‌های پرثمر در علم و فلسفه مانده‌اند.

نیوتن در این آثار مخالفت خود را با فرضیات، یعنی با حدس‌هایی که پشتیبان تجربی نداشتند، به‌وضوح بیان کرد، و در عوض از الزام اولویت دادن به مشاهدهٔ دقیق، در ترکیب با نظریهٔ حداقلی دفاع کرد؛ موضعی که تبدیل به سنگ بنای علوم فیزیکی بریتانیایی شد. این‌که آیا خود او نیز همواره در سازگاری با اصولی که وضع کرده بود عمل می‌کرد یا نه، پرسش دیگری است که به نوبهٔ خود بسیار جالب است.

شهرت پرینکیپیای نیوتن به خاطر ارائهٔ قوانین حرکت و نظریهٔ جاذبه است که شرحی یک‌دست از فیزیک آسمان‌ها و زمین به دست می‌دهد. اما نیوتن درعین‌حال علم خود را الگوی روشی می‌دانست که به باور او می‌توانست بیش از هر روشی در تحقیقات راجع‌به جهان طبیعی مثمرثمر باشد. نیوتن خود تحت‌تأثیر رویکردی به طبیعت بود که در انگلستان در سال‌های جنگ داخلی شکل گرفته بود و بیش از هر چیز برنامهٔ تحقیقاتی فرانسیس بیکن در اوایل قرن به آن شکل داده بود. چیزی که نیوتن به آن رهیافت تجربی سرسختانه افزود، ریاضیاتی استادانه بود که کمتر کسی در آن با او برابری می‌کرد. این ترکیب، قوی‌ترین نظریه‌ای را پدید آورد که تا آن زمان دربارهٔ جهان طبیعی ساخته شده بود.

دیدگاه کپرنیک دربارهٔ حرکت زمین و مرکزیت خورشید قویاً توسط مشاهدات تلسکوپی گالیله در ۱۶۰۹ تأیید شد، اما فهم کامل خورشید مرکزی تا تدوین فیزیک جامعی که جانشین فیزیک ارسطویی شود به تعویق افتاد. این فیزیک جدید به‌تدریج در طول قرن هفدهم شکل گرفت و گالیله و رنه دکارت در صورت‌بندی آن نقش برجسته‌ای داشتند. نقطهٔ عطف این تحول انتشار کتاب نیوتن اصول ریاضی فلسفهٔ طبیعی، همان کتاب مشهور پرینکیپیا، در سال ۱۶۸۷ بود، که مکانیک جامعی را ارائه داد که به ایدهٔ حرکت زمین معنایی فیزیکی می‌داد و فهم عمیقی از مفاهیم مرکزی فیزیک ارمغان آورد. کتاب نیوتن همچنین شامل محاسبات و پیش‌بینی‌های علمی‌یی بود که تا پیش از آن هیچ‌گاه قابل‌تصور بودند.

تولد کیهان‌شناسی و فیزیک جدید با احیای نظریه‌های اتمیستی باستانی همراه بود. اتمیسم جدید هم مانند کیهان‌شناسی و فیزیک جدید در برابر نظریه‌ای ارسطویی، یعنی نظریهٔ ملأ ماده و فضای ارسطویی قد علم کرد. اتمیسم جدید، که به‌خوبی تغییر شکل داده بود تا درگیری خود با الهیاتِ معیار مسیحی را به حداقل برساند، به شایسته‌ترین وجه در میانهٔ قرن هفدهم توسط پی‌یر گاسندی پشتیبانی شد؛ موضعی که بخشی از حملهٔ هم‌آوای جمعی علیه فلسفهٔ ارسطویی و مدرسی بود. اندیشمندان دیگری نیز پیش و پس از گاسندی، به حمایت از اتمیسم یا گونه‌هایی از نظریهٔ ذره‌ای ماده پرداختند. از آن میان می‌توان به گالیله و توماس هابز اشاره کرد و نیز به دکارت که شاخص ازدواج موفق میان مکانیک جدید و نظریهٔ ذره‌ای بود که در مرکز دستاوردهای علمی دو قرن بعد باقی ماند. بزرگ‌ترین حامی اتمیسم جدید در انگلستان فیلسوف طبیعی برجسته رابرت بویل (۱۶۹۱ ـ ۱۶۲۷) بود که در میان گروهی بود که به سال ۱۶۶۰ انجمن سلطنتی علوم را بنیان نهادند. بویل در مجموعه‌ای از آثارش از «فلسفهٔ ذره‌گرای جدید» دفاع کرد؛