بریده‌هایی از کتاب تاریخ فلسفه‌ی راتلج؛ جلد پنجم

فلسفهٔ اخلاق و سیاست هیوم هم مانند معرفت‌شناسی و متافیزیکش عمدتاً در رساله دربارهٔ طبیعت بشری (از این به بعد ([۷.۱] آمده است؛ در کتاب سوم آن «دربارهٔ اخلاق»، که در ۱۷۴۰ منتشر شد. هیوم فلسفهٔ اخلاقی و سیاسی خود را در شماری از رسالات و مقاله‌ها که در فاصلهٔ سال‌های ۱۷۴۱ تا ۱۷۵۷ نوشت بسط داد و نظم بخشید (این رسایل در [۷.۳] گرد آمده‌اند) و همچنین در کاوشی دربارهٔ اصول اخلاق (از این به بعد [۷.۲]) که در سال ۱۷۵۱ منتشر شد. فلسفهٔ اخلاق هیوم بسیار وام‌دار هاچسن است و در فلسفهٔ سیاست دست‌کم عناصری را از هابز و مندویل گرفته است. ترکیبی که هیوم از این عناصر پراکنده فراهم می‌کند منحصر به خود اوست، همان‌طور که حملهٔ رساله به نقش عقل در اخلاق منحصربه‌فرد است. این حمله را می‌توان تداوم شکاکیت کتاب اول رساله دید (بنگرید به فصل ۶ همین کتاب) یا حتا می‌توان فرض کرد که به‌رغم ترتیب فصول کتاب این حمله به نقش عقل در اخلاق در کتاب سوم است که الهام‌بخش شکاکیت کتاب اول است.

تجربه باید بر متافیزیک اولویت داده شود

اما بهترین نمایندهٔ چیزی که می‌توان آن را دئیسم رایج قرن هجدهمی دانست ولتر بود (۱۷۷۸ ـ ۱۶۹۴) که از بسیاری جهات می‌توان او را شخصیت غالب در روشنگری فرانسوی دانست، حتا اگر او را به‌شخصه متفکری اصیل به شمار نیاوریم. ولتر همان‌طور که در فصل پیشین دیدیم، پیشرفت‌های علمی را از نزدیک دنبال می‌کرد و تا حد زیادی او بود که اسباب رواج اندیشه‌های نیوتن و لاک را در فرانسه فراهم کرد. اما ولتر از میان آثار ایشان انتخاب می‌کرد و اگر مثلاً از دفاع نیوتن از وجود خدا استقبال می‌کرد، همزمان بر تمایل او نسبت به نوع خاصی از رازوری سرپوش می‌گذاشت. چون این موضع خود ولتر بود: ولتر به‌رغم نوساناتی که در اندیشه‌اش بود موضع دئیستی سرسختانه‌ای داشت، به‌شدت دشمن خداناباوری و مادی‌گرایی بود، و در همان حال دشمن مسیحیت و به‌شدت هم نسبت به متافیزیک و هر شکلی از رازوری ناشکیبا بود ــ همین مواضع بود که باعث شده است منتقدان گاه‌وبی‌گاه او را نوعی خداناباور مخفی بدانند (که به‌نظر من غلط است).

اما بهترین نمایندهٔ چیزی که می‌توان آن را دئیسم رایج قرن هجدهمی دانست ولتر بود (۱۷۷۸ ـ ۱۶۹۴) که از بسیاری جهات می‌توان او را شخصیت غالب در روشنگری فرانسوی دانست، حتا اگر او را به‌شخصه متفکری اصیل به شمار نیاوریم. ولتر همان‌طور که در فصل پیشین دیدیم، پیشرفت‌های علمی را از نزدیک دنبال می‌کرد و تا حد زیادی او بود که اسباب رواج اندیشه‌های نیوتن و لاک را در فرانسه فراهم کرد. اما ولتر از میان آثار ایشان انتخاب می‌کرد و اگر مثلاً از دفاع نیوتن از وجود خدا استقبال می‌کرد، همزمان بر تمایل او نسبت به نوع خاصی از رازوری سرپوش می‌گذاشت. چون این موضع خود ولتر بود: ولتر به‌رغم نوساناتی که در اندیشه‌اش بود موضع دئیستی سرسختانه‌ای داشت، به‌شدت دشمن خداناباوری و مادی‌گرایی بود، و در همان حال دشمن مسیحیت و به‌شدت هم نسبت به متافیزیک و هر شکلی از رازوری ناشکیبا بود ــ همین مواضع بود که باعث شده است منتقدان گاه‌وبی‌گاه او را نوعی خداناباور مخفی بدانند (که به‌نظر من غلط است).

تا این‌جا دلایل بویل در رد نظریهٔ مدرسی خواص ماده و دفاع از نظریهٔ خودش، دلایلی نظری هستند. اما حدود نیمی از کتاب خاستگاه شکل‌ها و کیفیات مشتمل بر مشاهدات و آزمایش‌هایی هستند که به گفتهٔ بویل تنها براساس نظریهٔ ذره‌ای است که می‌توان تفسیر رضایت‌بخشی از آن‌ها به دست داد. به این ترتیب بویل براساس مهارتی که در ریخته‌گری فلزات و سایر پژوهش‌های شیمیایی دارد، استدلال می‌کند که چیزهایی که ما به عنوان تغییرات شیمیایی شاهدشان هستیم براساس اصول مشائی قابل‌توضیح نیستند درحالی‌که براساس نظریهٔ ذره‌ای می‌توان توضیحی کاملاً معقول در موردشان ارائه داد.

تا این‌جا دلایل بویل در رد نظریهٔ مدرسی خواص ماده و دفاع از نظریهٔ خودش، دلایلی نظری هستند. اما حدود نیمی از کتاب خاستگاه شکل‌ها و کیفیات مشتمل بر مشاهدات و آزمایش‌هایی هستند که به گفتهٔ بویل تنها براساس نظریهٔ ذره‌ای است که می‌توان تفسیر رضایت‌بخشی از آن‌ها به دست داد. به این ترتیب بویل براساس مهارتی که در ریخته‌گری فلزات و سایر پژوهش‌های شیمیایی دارد، استدلال می‌کند که چیزهایی که ما به عنوان تغییرات شیمیایی شاهدشان هستیم براساس اصول مشائی قابل‌توضیح نیستند درحالی‌که براساس نظریهٔ ذره‌ای می‌توان توضیحی کاملاً معقول در موردشان ارائه داد.

تا این‌جا دلایل بویل در رد نظریهٔ مدرسی خواص ماده و دفاع از نظریهٔ خودش، دلایلی نظری هستند. اما حدود نیمی از کتاب خاستگاه شکل‌ها و کیفیات مشتمل بر مشاهدات و آزمایش‌هایی هستند که به گفتهٔ بویل تنها براساس نظریهٔ ذره‌ای است که می‌توان تفسیر رضایت‌بخشی از آن‌ها به دست داد. به این ترتیب بویل براساس مهارتی که در ریخته‌گری فلزات و سایر پژوهش‌های شیمیایی دارد، استدلال می‌کند که چیزهایی که ما به عنوان تغییرات شیمیایی شاهدشان هستیم براساس اصول مشائی قابل‌توضیح نیستند درحالی‌که براساس نظریهٔ ذره‌ای می‌توان توضیحی کاملاً معقول در موردشان ارائه داد.

تا این‌جا دلایل بویل در رد نظریهٔ مدرسی خواص ماده و دفاع از نظریهٔ خودش، دلایلی نظری هستند. اما حدود نیمی از کتاب خاستگاه شکل‌ها و کیفیات مشتمل بر مشاهدات و آزمایش‌هایی هستند که به گفتهٔ بویل تنها براساس نظریهٔ ذره‌ای است که می‌توان تفسیر رضایت‌بخشی از آن‌ها به دست داد. به این ترتیب بویل براساس مهارتی که در ریخته‌گری فلزات و سایر پژوهش‌های شیمیایی دارد، استدلال می‌کند که چیزهایی که ما به عنوان تغییرات شیمیایی شاهدشان هستیم براساس اصول مشائی قابل‌توضیح نیستند درحالی‌که براساس نظریهٔ ذره‌ای می‌توان توضیحی کاملاً معقول در موردشان ارائه داد.

بااین‌حال بویل پیش از آن‌که به شواهد برآمده از آزمایش‌های خود بپردازد چیستی نظریهٔ خود را توضیح می‌دهد؛ نظریهٔ او «فرضیاتی» است که «حقایق تاریخی» و آزمایش‌هایی که از پی می‌آیند آن‌ها را تأیید یا رد خواهند کرد. این فرضیه با پذیرش «مادهٔ فراگیر مشترک میان همهٔ اجسام... جوهری ممتد، قابل‌تقسیم و نفوذناپذیر آغاز می‌کند.» فرض دوم این است که علت گوناگونی ماده حرکت اجزاء آن است، که بویل با خشنودی علت این حرکت را به خدا نسبت می‌دهد، زیرا هیچ ضرورتی در این‌که ماده هیچ اندازه‌ای از حرکت داشته باشد وجود ندارد. با مفروض گرفتن این «دو پایه که جامع‌ترین اصول حاکم بر اجسام هستند، یعنی اصل ماده و اصل حرکت» بویل می‌تواند به ماده و خواص یا کیفیت‌های آن بپردازد. بویل می‌گوید که مادهٔ همهٔ اجسام طبیعی یکسان است، «یعنی جوهری ممتد و نفوذناپذیر است.» تفاوت‌های میان اجسام به تفاوت‌ها در «عَرَض‌ها» ی آن‌ها یا همان کیفیت‌های‌شان بستگی دارد

در آثار رابرت بویل بود که استدلال‌ها و خصوصاً آزمایش‌هایی که از نظریهٔ ذره‌گرای ماده دفاع می‌کردند به سطح بالاتری از پیچیدگی رسیدند. بویل در جوانی به ایتالیا سفر کرد و در ژانویهٔ ۱۶۴۲ یعنی زمان مرگ گالیله در فلورانس بود. بویل می‌توانست به زبان ایتالیایی بخواند و خودش می‌گوید که کتاب‌های گالیله را خوانده است، اما نمی‌دانیم که سنجشگر را هم خوانده است یا نه. بااین‌حال جالب است که ببینیم تلقی بویل از خواص ماده در سال‌های بعد تا چه اندازه شبیه تلقی این مرد ایتالیایی بزرگ بود. جامع‌ترین اثری که بویل در آن نظریهٔ مادهٔ خود را شرح داد خاستگاه شکل‌ها و کیفیات بر حسب فلسفهٔ ذره‌ای بود (که در سال ۱۶۶۶ منتشر شد گرچه بیشتر قسمت‌هایش سال‌ها پیش نوشته شده بود). بویل در این کتاب به‌تفصیل در رد تلقی مشائیان از خواص ماده و در دفاع از جایگزین کردن آن با یک نظریهٔ ذره‌گرایانهٔ غنی‌تر استدلال می‌کند