بریده‌هایی از کتاب چگونه غرب خدا را واقعاً از دست داد؟

برخی می‌گویند آنچه محتاج «تبیین» است بی‌دینی اروپای غربی است، نه دین‌داری بقیهٔ دنیا.

دین، بدون اجازهٔ سکولاریست‌های دنیا، همچنان طومار تاریخ دنیا را می‌نویسد. علاوه بر مثال اساسی سقوط کمونیسم، چند رویداد تحول‌آفرین جهانی دیگر طی چند دههٔ اخیر را در نظر بگیرید که شور دینی به آن دامن زده است: اوج‌گیری آیت‌الله خمینی در ایران و سایر بنیادگرایان در نقاط دیگر جهان اسلام، حملات تروریستی اسلام‌گرایان در یازده سپتامبر، نفوذ سیاسی پایدار یک ائتلاف از محافظه‌کاران تبشیری پروتستان و کاتولیک در ایالات متحده، برجستگی دائمی و غیرمنتظرهٔ سقط‌جنین و دیگر «مسائل اجتماعی» ازجمله در غرب. همهٔ این‌ها و نمونه‌های دیگر را می‌توان کنار هم گذاشت تا ثابت کرد که شاید ناقوس تاریخ نه برای دین که برای سکولاریسم به صدا درآمده است.

«سه قرن بُت‌شکنی، شکاکیت، انتقاد، انقلاب و تمسخر از سوی عده‌ای از ما، آن مرگ موردانتظار دین را رقم نزده است و اکنون به تجدید حیاتش کمک می‌کند».

«فرض اینکه در یک دنیای سکولارشده زندگی می‌کنیم غلط است»، چون «حرارت دین در دنیا مثل همیشه است».

این کتاب درصدد بیان آن است که خانواده و ایمان عین مارپیچ دوگانهٔ جامعه‌اند، یعنی دو مارپیچ که اگر به هم متصل باشند با کارایی بازتولید می‌کنند، اما قوت و توانشان بسته به یکدیگر است؛ این یک شیوهٔ بیان نظریهٔ این کتاب است.

به بیان ساده، «عامل خانواده» به یک ایدهٔ جدید اشاره می‌کند. این ایده آن است که رابطهٔ علّی میان خانواده و دین -مشخصاً دین مسیحیت- مسیر یک‌طرفه نیست، درواقع مسیری دوطرفه است. به بیان دیگر، استدلال خواهم کرد که شاکلهٔ خانواده، چنان‌که جامعه‌شناسی سکولار می‌گوید، صرفاً برون‌داد باور دینی نیست. بلکه شاکلهٔ خانواده می‌تواند فی‌نفسه یک علت باشد و هست، علتی که بالقوه بر باور و منش دینی هر آدمی اثر می‌گذارد. من استدلال خواهم کرد که فرایند سکولاریزاسیون به‌درستی درک نشده، چون از توجه به این «عامل خانواده» غفلت شده است، یعنی آن تأثیر معناداری که گویا مشارکت در خود خانواده بر باور و منش دینی دارد.

فرسایش جاری خانوادهٔ طبیعی نه‌تنها مصادف با افول باور مسیحی در غرب بوده، بلکه شتاب‌دهندهٔ آن نیز بوده است.

اجازه دهید سؤالی را مطرح کنیم که این اثر به آن اختصاص یافته است. رابطهٔ حقیقی میان این دو روند خطیر مدرنیته، یکی افول دینی و دیگری افول خانواده، چیست؟ محور این کتاب همین سؤال مرغ و تخم‌مرغ است.

ما احتمالاً آزادترین مردم در تاریخ کل بشریت هستیم. درعین‌حال، تقریباً محروم از تسلاهای علقه‌های تنگاتنگ خانوادگی و ایمانی هستیم که تقریباً در اختیار همهٔ مردان و زنان پیش از ما بود،

در انتهای این طیف تغییرات، تصاویر حقیقتاً حزن‌انگیزی برای تأمل وجود دارد. این حقیقت که «فرزندان اهدایی»، آن‌هایی که عامدانه توسط پدران گمنام خلق شده‌اند، اکنون آن‌قدر زیادند که تقریباً نیمی از آن‌ها نگران‌اند در رابطهٔ رمانتیک با شریک زندگی‌شان در آینده دچار زنای ناخواسته با محارم شوند؛ از این حقیقت چه تصوری می‌توان داشت؟

مردان و زنان غربی نیز فشار خود بر دولت را تشدید کرده‌اند تا همچون جایگزین خانواده -و به‌ویژه جایگزین پدر- عمل کند. در سال ۲۰۱۲ در ایالات متحده، این نکته یک بار دیگر تمام‌وکمال، گرچه شاید ناخواسته، در ویدئوی تبلیغاتی انتخاب مجدد باراک اوباما نمایش داده شد. این ویدئو روایتی از تاریخ زندگی زنی خیالی به‌نام «جولیا» ست که در تمام مراحل مهم زندگی‌اش از مساعدت حکومت بهره برده بود؛ همهٔ آن مساعدت‌ها، از مهدکودک تا بازنشستگی، جایگزین‌های حکومتی برای آن چیزهایی بودند که روزگاری خانواده کفایت انجامش را داشت، اما غالباً دیگر از پسش برنمی‌آید (۲۴).

سال‌هاست که بازارهای مالیْ ملتهب از این ترس بوده‌اند که اقتصادهای یونان، ایتالیا، اسپانیا فرو بپاشند یا ناتوان از بازپرداخت بدهی‌های خود شوند و دیگر اعضای اتحادیهٔ اروپا را هم زمین بزنند. این اضطراب، دربارهٔ آنچه «سرایت» نامیده می‌شود، صرفاً مسئلهٔ حسابداری مالی نیست. اروپایی که تصاویرش روی کارت‌پستال‌ها می‌نشست اکنون پُر از آتش‌بازی‌ها، اوباش و ماسک‌های ضد گاز اشک‌آور شده است؛ و نرخ‌های بیکاری در برخی کشورها از ۲۵ درصد می‌گذرند. چرا؟ گرچه، حداقل هنوز، درست فهمیده نشده است، اما افول خانواده به یک بحران زیربنایی و چندوجهی دامن زد که اگر این بحران نبود، آتش زیر خاکستر بحران اقتصادی اروپا نیز شکل نمی‌گرفت.

خویشاوندی، برخلاف نقشی که برای اجدادمان داشت، دیگر مرد و زن مدرن را تعریف نمی‌کند. نزد بسیاری، «خانواده»، حداقل تا حدی، سلسله‌ای از پیوستگی‌های اختیاری است که، بسته به ترجیحات، می‌توان داوطلبانه دور انداخت و گاهی نیز به‌واقع چنین می‌شود. در مقایسه با گسترهٔ تاریخ بشر، با قدری مسامحه می‌توان گفت این یک حقیقت جامعه‌شناختی نسبتاً جدید و پرتوان است.

کاهش نفوذ مسیحیت در اروپا به ظهور جوّی در سراسر آن قاره منجر شد که مشخصاً متمایز از معنای صُلب عبارتِ «کشور قدیم» است. پایتخت‌هایی مانند آمستردام و برلین، که به آزادی و بی‌قیدی مشهورند، میزبان مشهورترین محله‌های سکس جهان شده‌اند. دگرگونی آداب عمومی تا زمینی‌ترین محافل هم رسیده است. نمایش هرزه‌نگاری در کیوسک‌های مطبوعاتی بسیار مرسوم‌تر از ایالات متحده است؛ برهنگی در ساحل‌های محبوب رایج است و سیاه‌نمایی «پاک‌دینی» نسبی آمریکایی هم نُقل محفل سیاست‌مداران و روشن‌فکران و سلبریتی‌هاست، آن‌قدر که هر یانکی‌ای که در این قاره قدمی بزند به این نکته می‌رسد.

خلوتیِ کلیساها شلوغی مساجد را نمایان‌تر می‌کند؛ جای تعجب نیست که اخیراً تعدادی کتاب دربارهٔ افول مسیحیت و اوج‌گیری اسلام به قفسه‌های کتاب‌فروشی‌ها و کتابخانه‌ها راه یافته است.

دینی که نمادش صلیب است، از ایرلندِ روزگاری مقید گرفته تا آلمان که پایتخت سابق امپراتوری مقدس روم بود، از اسکاندیناویِ سراسرسکولار تا قلعه‌های سابق مسیحیت در اسپانیا و فرانسه و حتی ایتالیا، در سراسر اروپای غربی امروزی، گویا در نظر بسیاری از مردم مطلع و آگاه یک گونهٔ تاریخی منقرض‌شده است، درحالی‌که واقعاً هنوز منقرض نشده.

این هم جالب است که اکنون نرخ ازدواج و فرزندآوری نزد زنان تحصیل‌کردهٔ نسبتاً مرفه آمریکایی گویا رشد اندکی داشته است. جامعه‌شناسان دربارهٔ علتش بحث می‌کنند و هیچ‌کس جوابی ندارد. آیا واقعاً نمی‌شود خیال کرد که پس‌زمینهٔ این تغییر حداقل تا حدی به دلیل درس‌گرفتن از گذشته -به‌ویژه درس‌گرفتن از مسائل و مشکلات متعددی که اغلب در ساختارهای خانوادگی غیرسنتی رُخ می‌دهند- باشد؟ یا واقعاً نمی‌شود خیال کرد که به‌مرور زمان، انباشت دانش و اطلاعات دربارهٔ آن مسائل بتواند به افزایش انگیزه برای تشکیل خانوادهٔ طبیعی منجر شود؟ مثلاً پدیدهٔ مادران مجرد، که فمینیست‌های یک نسل قبل به اسم «رهایی» از آن استقبال می‌کردند، اکنون واقعیتش دیده می‌شود: وظیفه‌ای چنان دشوار برای زن که اگر بگوییم بی‌رحمانه است بی‌انصافی نکرده‌ایم، چه رسد به زنان فقیرتر و آسیب‌پذیرتری که این پدیده میانشان رایج شده است.

مصائب اقتصادی قاره در یک‌سو و رفتنش به پیشواز نرخ‌های باروری پایین‌تر و دیگر تغییرات مرتبط در سوی دیگر دقیقاً تا چه حد به یکدیگر گره خورده‌اند؟ برای مثال، نیکلاس ایبرشتات، جمعیت‌شناس، استدلال کرده است که «طبق برآوردها، هزینه‌های مربوط به سال‌خوردگی جمعیت طی بیست سال گذشته حدود نیمی از انباشت بدهی عمومی اقتصادهای عضو سازمان همکاری و توسعهٔ اقتصادی را تشکیل داده‌اند

در سراسر قاره، خادمان سال‌خوردهٔ محراب در کلیساهایی خالی از کودکان پرسه می‌زنند که فقط مُشتی بازنشسته به آنجا می‌روند. جماعت گردشگران در نوتردام و سایر کلیساهای جامع اطراف نیمکت‌های روزبه‌روز خالی‌تری می‌چرخند که دورشان طناب کشیده‌اند تا فقط عبادت‌کنندگان رویشان بنشینند. صومعه‌ها و دِیرها و خانقاه‌های سابق به هتل‌های مجلل و حوضچه‌های تن‌آسایی تبدیل شده‌اند. کلیساهایی که چندین دهه تعطیل بوده‌اند به آپارتمان یا دیسکو (یا حتی گاهی مسجد) تبدیل می‌شوند.

چه اتفاقی افتاد؟ چرا حوالی مثلاً شش قرن پیش اکثر اروپاییان باور به خدای مسیحی و کردار کلیسایی‌اش را مفروض می‌دانستند، درحالی‌که امروزه حتی اشاره به امکان وجود همان خدا، در برخی محافلِ فرهیخته، برخی را چنان پریشان می‌کند که اعلام نارضایتی می‌کنند و جاهای دیگر هم خداباوری به‌شدت به تمسخر گرفته می‌شود؟ روشنگری و خردگرایی و تفکر علمی چقدر در این تحول شگرف سهیم بوده‌اند، تحولی بزرگ از تمدنی که همگان خداترس بودند به تمدنی که غالباً خدا را دست می‌اندازد؟ عوامل تاریخیِ مختلف -مواردی مثل فناوری، جنگ‌های جهانی، سیاست‌ورزی، رسوایی‌های کلیسا و تغییر جایگاه اجتماعی زنان- چقدر در تحول تمدن مشترکمان نقش داشته‌اند؟