بریده‌هایی از کتاب چگونه غرب خدا را واقعاً از دست داد؟

از منظر بسیاری از ناظران، نابودی حکومت‌های کمونیستی به‌نوعی نشانهٔ پایداری خدا بود.

نخست به پرسشی بنیادی می‌پردازیم که برخی دانش‌پژوهان مطرح کرده‌اند: آیا اساساً مسیحیتِ غربی افول کرده است؟ این کتاب ادعا می‌کند تقریباً هر کسی که روی این معمای بزرگ کار کرده قطعه‌ای از حقیقت را یافته است و درعین‌حال آن قطعهٔ خاصی که باید بقیهٔ قطعات را کنار هم نگه دارد هنوز پیدا نشده است. شهرنشینی، صنعتی‌سازی، باورمندی و ناباوری، فناوری، کاهش جمعیت؛ صدالبته که همهٔ این عوامل با سکولاریزاسیون همبستگی آماری و غیرآماری دارند. ولی چنان‌که در فصل ۲ خواهید خواند، حتی با درنظرگرفتن همهٔ آن‌ها نیز تصویر ناقص می‌ماند. انگار که ذهن بشرِ مدرن همهٔ قطعات مختلف را روی میز ردیف کرده است، ولی آن‌ها را چنان به هم فشرده که از دور کامل به نظر می‌آیند، گرچه جای چیزی مهم همچنان خالی است. این کتاب تلاشی برای ارائهٔ آن قطعهٔ گم‌شده است. این کتاب، در این بحث که مسیحیت چرا و چگونه امروز نفوذی کمتر از سابق بر ذهن و قلب غربی دارد، خانوادهٔ انسانی را از حاشیه به مرکز بحث می‌کشاند.

به‌موازات کاهش نقش «خدا» در جوامع غربی نهاد خانواده نیز دستخوش زوال شد.

خلوتیِ کلیساها شلوغی مساجد را نمایان‌تر می‌کند؛ جای تعجب نیست که اخیراً تعدادی کتاب دربارهٔ افول مسیحیت و اوج‌گیری اسلام به قفسه‌های کتاب‌فروشی‌ها و کتابخانه‌ها راه یافته است.

آشکار است که جنبش‌های «بدیل» اکنون خلائی را پُر می‌کنند که روزگاری دین سنتی برای بسیاری از اروپاییان (و آمریکاییان) پُر می‌کرد. تعهد و جدیت اخلاقی مردم در قبال این‌ها، بی‌تردید، ماهیت شبه‌دینی دارد. این نکته شاید به‌ویژه دربارهٔ محیط‌زیست‌گرایی صادق باشد. این جهان‌بینیْ اخلاقیات از گهواره تا گور را با همان جدیت کلیسای روستایی قرون‌وسطا در پیروانش تزریق می‌کند: از انتخاب پوشک‌های مناسب برای زیست‌بوم تا شیوهٔ درست زیست‌محیطیِ پخش خاکسترها در خاتمهٔ زندگی.

بایرون جانسونِ جرم‌شناس در سال ۲۰۱۰ منتشر کرد: خدای بیشتر، جُرم کمتر: چرا ایمان مهم است و چطور می‌تواند مهم‌تر شود. هدف جانسون این بود که همهٔ مطالعات دربارهٔ تأثیر دین‌داری بر جُرم را که بین ۱۹۴۴ تا ۲۰۱۰ انجام شده بودند بررسی کند، که مجموعاً ۲۷۳ پژوهش مختلف بودند. او نتیجه می‌گیرد که ۹۰ درصد اوقات دین‌داری بیشتر با جُرم کمتر همبسته است؛ و تعداد فراوان مطالعاتی که این یافته را به شیوه‌های مختلف تأیید می‌کنند هرگونه جدلی را، دربارهٔ اینکه دقیقاً کدام‌یک علت است و دیگری معلول، خنثی می‌سازند. (۲۰) مرحوم جیمز ویلسون، یکی از برجسته‌ترین جامعه‌شناسان آمریکا، هم بر پژوهش جانسون صحه گذاشته است

تعداد افراد بچه‌داری که خانه‌های دست‌نخوردهٔ با دو والد را برای رشد بچه‌هایشان حفظ می‌کنند کمتر شده است. چنان‌که در این کتاب دیدیم، تشکیل و انحلال خانواده‌ها به شیوه‌های مختلفی رُخ می‌دهد. به این‌همه خانواده‌ای نگاه کنید که سرپرستشان یک مادر مجرد است. آنچه پیش‌تر «نامشروع» خوانده می‌شد نه‌تنها دیگر انگ نمی‌خورد، بلکه در سراسر غرب چنان شایع شده است که خواه مبادی آداب باشیم یا نه، اصلاً به چشم نمی‌آید. فیلیپ لانگمن، در مقاله‌ای که دربارهٔ «اعانهٔ جمعیتی پایدار» نوشت، گفت «در بخش عمدهٔ اروپا و آمریکا، از انگلستان گرفته تا ایالات متحده، از مکزیک تا سوئد، تولد نوزاد خارج از ازدواج به هنجار جدید تبدیل شده است، چنان‌که رقم ۴۰ درصد یا بیشتر از بچه‌ها در دامن والدین غیرمتأهل به‌دنیا می‌آیند». (۷

خود قرن بیستم -که گمان می‌شود روشنگری و فناوری مدرن در آن رسوخ کرد و آداب زندگی را همه‌جا عوض کرد- گویا نقطهٔ اوج شهادت بوده است، یعنی تعداد مسیحیانی که به‌خاطر ایمانشان کشته شدند وزنه‌ای بسیار سنگین مقابل آن ایده است که می‌گوید مسیحیت برای بیچاره‌هایی است که برای رهایی از واقعیت بشری در پی مخدری کاذب‌اند.

زوال خانوادهٔ سنتی، همانند زوال مسیحیت، یعنی همهٔ ما در غرب مدرن زندگی‌هایی را پیش می‌گیریم که در مخیلهٔ اجدادمان نمی‌گنجید. از جهات بسیار فراوانی، به‌مراتب قیدوبندهای ما کمتر از آن‌هاست؛ ما احتمالاً آزادترین مردم در تاریخ کل بشریت هستیم. درعین‌حال، تقریباً محروم از تسلاهای علقه‌های تنگاتنگ خانوادگی و ایمانی هستیم که تقریباً در اختیار همهٔ مردان و زنان پیش از ما بود، و نشان خواهیم داد که دلالت‌های این حقیقت به‌مراتب گسترده‌تر از آنی است که تاکنون درک شده باشد.

. در اروپای غربی زوال باور دینی عملاً همهٔ جنبه‌های زندگی را از گهواره تا گور دگرگون کرده است.

نرخ طلاق و تولدهای خارج از ازدواج به یک رقم بی‌سابقهٔ تاریخی رسیده است. این پدیدهٔ خانوادگی در غرب در همان سال‌هایی رشد زیادی کرده که نرخ تولد در حال افت بوده است.

طلاق، تک‌والدی، استفادهٔ گسترده از روش‌های پیشگیری از بارداری، سقط‌جنین قانونی، و سقوط نرخ تولد در غرب؛ این‌ها فقط نمونه‌هایی از دگرگونی‌های شگرف در ساختار خانواده‌اند که کارشناسان زیر نظر گرفته‌اند. پژوهشگران و عموم مردم دربارهٔ خوب یا بد بودن این اتفاقات برای جامعه جبهه‌گیری می‌کنند، اما هیچ‌کس منکر آن نیست که تغییر بنیادینی در خانواده در دنیای غرب رخ داده؛ این اتفاق آشکارا رخ داده است.

به‌رغم روند سکولار، برخی فرقه‌های تبشیری پروتستان در حال شکوفایی‌اند؛ همچنین برخی جنبش‌های بسیار قدرتمند احیاطلب هم در هر دو شاخهٔ کاتولیک و پروتستان سر برآورده‌اند.

احتمال شادی مؤمنان بیشتر است. در مجموعهٔ همهٔ هم‌بستگی‌هایی که جامعه‌شناسی سکولار میان دین‌داری و مزایای مشهودش برای مؤمن یافته است شاید این پیوند خاص بیشترین و گسترده‌ترین مستندات را داشته باشد. سازمان گالوپ، مرکز ملی افکارپژوهی و سایر مؤسساتی که مختص مطالعهٔ افکار عمومی‌اند مرتباً به این نتیجه رسیده‌اند که افراد دین‌دار شادتر از سکولاریست‌ها هستند. (۱۶) در کتاب دیگری که یک بررسی جدی دربارهٔ پژوهش‌های موجود با موضوع شادی داشته است، دیوید مایرزِ پژوهشگر با جمع‌بندی وضعیت آمریکای شمالی و اروپای غربی می‌گوید «در پیمایش‌های مختلف، یکی پس از دیگری، گزارش شده است افرادی که فعالانه دین‌دارند، در مقایسه با همتایان غیردین‌دار خود، به‌مراتب شادتر و تا حدی راضی‌تر از زندگی‌اند». (۱۷) او اضافه می‌کند که اهل ایمان معمولاً قدری بهتر از افراد بی‌ایمان با بحران‌ها کنار می‌آیند. همچنین در پی رویدادهای شوم زندگی -داغ‌دیدگی، طلاق، بیکاری و بیماری جدی- آن‌ها سریع‌تر خودشان را بازیابی می‌کنند. (۱۸)

این آمار و ارقام نفس‌گیر مشابه را که بر وجود شکاف خیریه شهادت می‌دهند می‌توان در پژوهش‌های آرتور بروکزِ جامعه‌شناس یافت که احتمالاً مشهورترین کارشناس آمار ایالات متحده در این زمینهٔ رابطهٔ بین باور دینی و کمک به خیریه است. ولی منتقدان شاید بپرسند که آیا دین‌داران فقط به مؤسسات خودشان یعنی عبادتکده‌ها کمک نمی‌کنند؟ به قول بروکز، خیر، چنین نیست؛ و اگر معنای گسترده‌تری از «کمک» را در نظر بگیریم که فقط شامل کمک مالی نباشد، تفاوت میان مؤمنان و غیرمؤمنان فاحش‌تر می‌شود. به گفتهٔ بروکز، مذهبی‌ها «بسیار بیشتر از سکولاریست‌ها محتمل است که خون اهدا کنند، غذا یا پول به یک بی‌خانمان بدهند، پول‌خُردی را که صندوق‌دار اشتباهاً به آن‌ها داده است برگردانند و با افراد کم‌اقبال‌تر از خودشان همدلی کنند». (۶)

پژوهش‌های اخیر تفاوت جالب و شاید غیرمنتظره‌ای را میان اهل کلیسا و سکولارها در غرب مستندسازی کرده‌اند: یک «شکاف خیریهٔ» واضح و روشن. مثلاً در ایالات متحده ۹۱ درصد از کسانی که خودشان را «محافظه‌کار دینی» معرفی می‌کنند احتمالاً به خیریه پول می‌دهند؛ این رقم برای کسانی که خودشان را چنین معرفی نمی‌کنند ۶۷ درصد است. (۳) همچنین نرخ کار داوطلبانهٔ آن‌ها ۱۰ درصد بیشتر از کل جمعیت است. (۴) یا به‌جای معرفی خود معیار دیگری از دین‌داری را در نظر بگیرید: عبادت. آن‌هایی که هر روز عبادت می‌کنند، در مقایسه با آن‌هایی که هرگز عبادت نمی‌کنند، ۳۰ درصد بیشتر احتمال دارد که به خیریه کمک کنند. (۵

چه اتفاقی افتاد؟ چرا حوالی مثلاً شش قرن پیش اکثر اروپاییان باور به خدای مسیحی و کردار کلیسایی‌اش را مفروض می‌دانستند، درحالی‌که امروزه حتی اشاره به امکان وجود همان خدا، در برخی محافلِ فرهیخته، برخی را چنان پریشان می‌کند که اعلام نارضایتی می‌کنند و جاهای دیگر هم خداباوری به‌شدت به تمسخر گرفته می‌شود؟

استارک و راجر فینک در کتاب مهم عمل‌های ایمانی: تبیین وجه انسانی دین (۲۰۰۰) پارادایم جدیدی را مقابل نظریهٔ سکولاریزاسیون به بحث می‌گذارند: نظریهٔ انتخاب خردورزانه، یا این مفهوم که «خرد همان‌قدر که هادی انتخاب‌های سکولار است هادی انتخاب‌های دینی هم هست».

رادنی استارک، جامعه‌شناس برجستهٔ آمریکایی، در مقالهٔ بسیار گیرای «سکولاریزاسیون رحمت‌الله‌علیه» که در سال ۱۹۹۹ منتشر کرد، چندین صفحهٔ پُروپیمان از شواهد تجربی و تاریخی گردآوری کرد که بر، به تعبیر او، «نبود عصر ایمان در تاریخ اروپا» شهادت می‌دهند.

در مثال بزرگ اما ناشناختهٔ چین، آمار حکومتی می‌گویند تعداد مسیحیان از ۱۴ میلیون نفر در سال ۱۹۹۷ به ۲۱ میلیون نفر در سال ۲۰۰۶ رسیده است، و اکثر مسیحیان معتقدند که این آمار به‌مراتب کمتر از واقعیت‌اند. این‌ها چند نمونه از حقیقت‌ها دربارهٔ پیشرفت جهانی و جاری مسیحیت‌اند که می‌توان در کتاب عمیقاً آگاهی‌بخش جان میکلتویت و آدرین وولدریج با عنوان خدا برگشته است: احیای جهانی ایمان چگونه دنیا را عوض می‌کند؟ (۲۰۰۹) یافت؛ این هم یکی دیگر از آثاری است که طراوت غیرمنتظرهٔ کیش مسیحی را، حداقل بنا به معیارهای سکولار، نشان می‌دهد.