بریده‌هایی از کتاب گفتارهایی درباره‌ی اخلاق اسلامی

خدایا من به رضای تو راضی هستم

در جای دیگر شخصی گفت: خدایا من به تو پناه می‌برم از فتنه‌ها و گرفتاریها. رسول اکرم فرمود: چنین دعایی نکن؛ گرفتاریها همیشه در میان مردم هست؛ بگو: اَللّهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِک مِنْ مُضِلاّتِ الْفِتَنِ خدایا به تو پناه می‌برم از گرفتاریهایی که سبب گمراهی می‌شود؛ و الاّ گرفتاری و فتنه را که انسان نمی‌تواند بگوید [نباشد.] این خواسته نشدنی است؛ نشدنی را که انسان نباید از خداوند تبارک و تعالی بخواهد.

گفتم: فَما حَدُّ التَّواضُعِ؟ حد تواضع چیست؟ من کی متواضع خواهم بود؟ فرمود: اَنْ تُعْطِی النّاسَ مِنْ نَفْسِک ما تُحِبُّ اَنْ یعْطوک مِثْلَهُ با مردم آنچنان رفتار کنی که توقع داری آنها با تو رفتار کنند؛ هر وقت آن طور رفتار کردی تو مرد متواضعی هستی.

وَ قالوا حَسْبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ. گفتند خدا کافی است، تکیه ما به خداست.

حسن بن الْجَهْم مردی است از اصحاب حضرت رضا؛ می‌گوید از امام سؤال کردم: ما حَدُّ التَّوَ کلِ؟ حد توکل چیست؟ فَقالَ لی: اَلاّ تَخافَ مَعَ اللّه‌ِ اَحَدا این که با خدا از احدی نترسی. یعنی آن وقت تو متوکل واقعی هستی و تکیه‌ات به خداست که از هیچ کس نترسی، فقط از خدا بترسی و بس.

همان خدایی که درد را آفریده دوا را هم آفریده است

حدیثی است از امیرالمؤمنین؛ می‌فرماید: من این جور دعا می‌کردم: خدایا مرا محتاج بندگان خودت قرار نده. پیغمبر اکرم به من فرمود: چنین دعایی نکن چون این دعا مستجاب نیست. خداوند همه بندگان را محتاج یکدیگر آفریده است. تو دعا کن خدایا مرا محتاج شِرار خلق خودت (بندگان بد خودت) قرار نده، و الاّ خداوند همه بندگان را محتاج یکدیگر آفریده است.

منافقان و بیماردلان می‌گفتند این مسلمانها را دینشان مغرور کرده. چون مسلمانها به فتح و نصرت الهی خیلی اعتماد و ایمان داشتند و خودشان را به معرکه‌های خیلی خطرناک القا می‌کردند و این کارها از نظر منافقان عاقلانه نبود، می‌گفتند دینشان اینها را مغرور کرده. خدا می‌گوید دینشان آنها را مغرور نکرده، آنها به خدا توکل کرده‌اند و خودشان را در این معارک سخت می‌اندازند؛ می‌روند و از خداوند مدد می‌خواهند.

عالم نسبت به نیکوکاران و بدکاران بی‌طرف نیست

رکن اول توکل این است که آرمان و هدف انسان مقدس باشد. انسان دنبال یک هدف مقدس می‌رود؛ به خاطر یک هدف مقدس کاری را انجام می‌دهد یا انجام نمی‌دهد.

مردی آمد خدمت پیغمبر اکرم و شتر خودش را عِقال نکرد یعنی زانوبند شتر را که طبق معمول می‌بندند نبست. آمدند از او پرسیدند شترت را چکار کردی؟ گفت همان جا بیرون مسجد رهایش کردم. گفتند عقال کردی یا نه؟ گفت نه، به خدا توکل کردم. پیغمبر به او فرمود: اِعْقَلْ وَ تَوَکلْ شترت را عقال کن توکل هم بکن؛ یعنی کاری را که از خودت ساخته است خودت باید انجام بدهی.

سؤال سومش شیرین است. راجع به شخص خودش سؤال کرد؛ گفت: جُعِلْتُ فِداک، اَشْتَهی اَنْ اَعْلَمَ کیفَ اَنَا عِنْدَک. دلم می‌خواهد بفهمم که من در دل تو چه مقامی را دارم، من در دل تو چگونه هستم؟ خلاصه تو به من چگونه نظر داری؟ من در نزد تو چگونه هستم؟ جواب داد: به دل خودت نگاه کن، ببین من در دل تو چگونه هستم؛ هر طوری که من در دل تو هستم تو هم در دل من همان طور هستی.

رکن دوم: انسان در راه این آرمان و هدف مقدس کوشش به خرج بدهد. رکن سوم: این کوششی که در راه مقدس انجام می‌دهد مقرون به خلوص نیت باشد یعنی لِلّه و فی اللّه باشد، نه برای هواهای نفسانی. اگر انسان این طور باشد: در راه مقدس با قصد پاک و خالص نه برای منفعت‌پرستی شخصی کوشش و فعالیت کند، خداوند او را مدد و تأیید می‌کند. پس آنچه که او باید داشته باشد و انجام بدهد اینهاست: هدف مقدس، کار و کوشش، خلوص نیت. آنوقت فلسفه‌ای و حسابی در عالم هست و آن این است که اگر کسی در دنیا این گونه باشد یک مددهایی از راههایی که خود او نمی‌داند به او می‌رسد.

زود تصمیم نگیر دیر تصمیم بگیر، ولی تصمیم که گرفتی دیگر دنبال تصمیم خودت باش. این، توکلِ منفی نیست توکل مثبت است؛ تصریح به این است که تزلزل در کار خودت نداشته باش؛ چون وقتی درباره کاری فکر و مشورت کردی، پس تشخیص داده‌ای که راه صحیح این است، دیگر جای تزلزل نیست. اِنَّ اللّه‌َ یحِبُّ الْمُتَوَکلینَ خدا بندگانی را که به او توکل کنند دوست می‌دارد؛ یعنی عنایت پروردگار پشت سر اینهاست.

مردی در یک اقلیت مطلق قرار گرفته است، از نظر نیروی نظامی و جسمانی اصلا طرف مناسبت نیست، آنها سی هزار نفر هستند اینها یک جمعیت هفتاد و دو نفری که در وسطها مرتب کم شدند. آنها از او تسلیم می‌خواهند، تسلیم نمی‌شود، می‌گوید تمام نیروهایتان را علیه من جمع کنید، من تسلیم بشو نیستم، من توکلم به خداست. اِنْ کانَ کبُرَ عَلَیکمْ مَقامی وَ تَذْکیری بِایاتِ اللّه‌ِ فَعَلَی اللّه‌ِ تَوَکلْتُ فَاَجْمِعوا اَمْرَکمْ وَ شُرَکاءَکمْ.

اِیاک نَعْبُدُ وَ اِیاک نَسْتَعینُ. پروردگارا ما تنها تو را پرستش می‌کنیم و تنها از تو کمک می‌جوییم. این خیلی جمله پرمعنایی است! اولا می‌گوید تنها از تو کمک می‌جوییم؛ یعنی من به غیر تو اعتماد ندارم، تکیه‌ام به پول و پارتی و متنفّذین نیست. ولی نمی‌گوید من کار نمی‌کنم تو انجام بده، می‌گوید از تو مدد می‌خواهم. مدد خواستن در وقتی است که انسان کاری را دارد انجام می‌دهد ولی به دیگری می‌گوید تو به من کمک بده. نمی‌گوید من نمی‌کنم، می‌گوید من می‌کنم تو به من کمک بده. من از کس دیگر استمداد نمی‌کنم، تنها کسی که از او استمداد می‌کنم تو هستی. این راجع به لغت توکل.

برادران خود امیرالمؤمنین، عقیل و طالب هر دو در صف دشمن بودند. به همین عقیل گفتند: تو چرا اسلام آوردی؟ گفت: وقتی که در بدر با برادرم علی روبرو شدم وضع او سبب شد که من از دل ایمان بیاورم چون در کودکی اینقدر او به من علاقه‌مند بود که اگر مادرم خوراکی به او می‌داد، می‌داد من بخورم، واقعا مرا دوست داشت؛ و حالا من می‌بینم در راه عقیده‌اش آنچنان است که گویی یک ذره نسبت به من عاطفه ندارد. پس فهمیدم که این چیزی نیست غیر از اینکه عقیده‌ای در کار است.

توکل با «علی» به کار برده شده است: «تَوَکلْتُ عَلَی اللّه» یعنی این کار را من به عهده گرفتم به اتکاء پروردگار، نه اینکه از عهده خودم برداشتم به عهده او گذاشتم. کار را به عهده می‌گیرم و در این وظیفه سنگینی که به دوش گرفته‌ام به او تکیه می‌کنم؛ بر خلاف ادعایی که توده‌ایها تبلیغ می‌کردند و می‌گفتند مردمی که به توکل معتقدند، [کار را از عهده خود برمی‌دارند و به عهده خدا می‌گذارند.] ممکن است عده خیلی نادری آن طور فکر کنند، اما ما می‌بینیم حتی بسیاری از همین مردم عادی مفهومشان از توکل مفهوم صحیحی است. می‌بینید فردی کاری را که مشکل و خطرناک است می‌گوید من این کار را انجام می‌دهم؛ به او می‌گویید این کار خطر دارد چطور انجام می‌دهی؟! می‌گوید: توکل به خدا، انجام می‌دهم. این «توکل به خدا» به این معنا نیست که من انجام نمی‌دهم خدا انجام بدهد، می‌گوید انجام می‌دهم و توکل می‌کنم به خدا.

غیر الهیون چنین حرفی را قبول ندارند که در دنیا چنین حسابی باشد که اگر بنده آرمانم مقدس بود، فعالیت هم به قدری که برایم ممکن بود کردم، نیتم هم خالص بود، جهان به کمک من برخیزد؛ از نظر مکتب مادی برای جهان بی‌تفاوت است که جناب عالی در راه هدف مقدس فعالیت بکنید یا نکنید یعنی جهان عکس‌العمل موافق یا مخالفی ندارد و بی‌طرف است. ولی از نظر مکتب الهی است که کأ نّه در جهان یک نیروهای ذخیره‌ای وجود دارد که در این شرایط، از یک راههای مخفی به کمک اهل حقیقت می‌آیند.

حد توکل حسن بن الْجَهْم مردی است از اصحاب حضرت رضا؛ می‌گوید از امام سؤال کردم: ما حَدُّ التَّوَ کلِ؟ حد توکل چیست؟ فَقالَ لی: اَلاّ تَخافَ مَعَ اللّه‌ِ اَحَدا این که با خدا از احدی نترسی. یعنی آن وقت تو متوکل واقعی هستی و تکیه‌ات به خداست که از هیچ کس نترسی، فقط از خدا بترسی و بس. گفتم: فَما حَدُّ التَّواضُعِ؟ حد تواضع چیست؟ من کی متواضع خواهم بود؟ فرمود: اَنْ تُعْطِی النّاسَ مِنْ نَفْسِک ما تُحِبُّ اَنْ یعْطوک مِثْلَهُ با مردم آنچنان رفتار کنی که توقع داری آنها با تو رفتار کنند؛ هر وقت آن طور رفتار کردی تو مرد متواضعی هستی.