بریده‌هایی از کتاب اسطوره، ادبیات و هنر

هنر نوین نقاشی غرب مُلهَم از درون‌مایه‌های شرقی، افریقایی و آسیایی است. پیکاسو تحت‌تأثیر هنر افریقاست. ماتیس، شاگال و کاندینسکی نیز تحت‌تأثیر هنر خاورزمین بوده‌اند، به‌ویژه ماتیس که تحت‌تأثیر هنر ایرانی و هندی قرار داشت

بوف کور مکان و زمانی اسطوره‌ای دارد. نقد اسطوره‌ای بوف کور باید براساس دیدگاه روان‌کاوی اسطوره باشد. فرشتهٔ اثیری، زنی با چشمان جادویی و اندام اثیری مه‌آلود، رمز آنیما یا مادینهٔ جان است. بوف کور در واقع روایت مسخ و دگردیسی دختر اثیریِ شبیه مادر راوی است که راوی شیفته‌اش است و چون فرشته‌ای او را می‌پرستد، اما وقتی این فرشته هبوط می‌کند، راوی او را می‌کُشد و تکه‌تکه‌اش می‌کند.

این باور کلی وجود دارد که اسطوره‌ها مربوط به پیش از اسلام است و چنین برداشت می‌شود که اسطوره‌های ایرانی را باید در سرگذشت زُروان یا تیشتَر، میترا و غیره یافت. درحالی‌که ما در دورهٔ اسلامی به متون اساطیری بسیار نیرومند و جذاب برمی‌خوریم که باید به آن اهمیت داد. مثلاً برخی داستان‌های منطق الطیر و داستان سیمرغ یا رسالة الطیرها شامل مجموعهٔ رساله‌های رمزی، تمثیلی و اسطوره‌ای هستند و ابن سینا، احمد غزالی، خاقانی و دیگران بدان‌ها پرداخته‌اند. همچنین آثار رمزی در رسایل فارسی شیخ شهاب سهروردی مانند عقل سرخ، آواز پَر جبرییل و غیره از همین دسته‌اند.

نخستین اثر مستقل و گران‌سنگ دربارهٔ اسطوره‌های ایرانی کتابی است با عنوان اساطیر ایران اثر مهرداد بهار، که ۱۳۵۱ منتشر شد.

شاهنامه اسطوره نیست، بلکه اثری حماسی است.

در اساطیر ایران نیز گیومرد نخستین انسان به شمار می‌رود که پیکریچهارگوش، مینویی و شگفت‌آور دارد. از پیکرش کوه‌ها و از خونش رودخانه‌ها پدید می‌آیند و از نطفه‌اش که روی زمین ریخته شده، نخستین زوج انسانی آفریده می‌شوند.

کار تازه‌ای که در زمینهٔ نقد اسطوره‌شناختی دورهٔ اسلامی می‌توان انجام داد، سامان دادن یک بررسی تطبیقی و تحلیلی از داراب‌نامهٔ طرسوسی با اُدیسهٔ هومر است. همانندی‌های بسیاری میان دو اثر می‌توان یافت. سفر اولیس به دریاها و سرزمین‌های شگفت‌آور را به شکلی در داراب‌نامه نیز می‌توان مشاهده کرد که بسی زیباتر از اُدیسه است.

عبداللطیف طسوجی (وفات بین ۱۳۰۶ ـ ۱۲۹۴ هـ ق) پیش‌گام حوزهٔ افسانه‌شناسیِ ایرانی است. او در ۱۲۵۹ قمری با برگردان افسانه‌های هزار و یک شب گامی مهم در این راستا برداشت و کوشش او برای فارسی‌زبانان نقطهٔ عطفی برای افسانه‌شناسی در ایران معاصر است.

اسطوره‌های ایرانی هنوز پایگاه والا و علمی خود را در جهان نیافته است، درحالی‌که یکی از پایه‌های اساطیر و فرهنگ غنی هندواروپایی و هندوایرانی است و در نتیجه از پایه‌های فرهنگی جهان به شمار می‌رود.

بنابراین درون‌مایهٔ اسطوره بیش‌تر ایزدی و فراطبیعی و درون‌مایهٔ حماسه پهلوانی، شهریاری و زمینی است.

در آغاز سدهٔ نوزدهم، پیروان مکتب رمانتیسم شیفتهٔ زبان و فرهنگ هندواروپایی و آثار خاورزمین شدند و در زمینهٔ تاریخ، فلسفه و اساطیر به مطالعهٔ تطبیقی پرداختند

نویسندگانی چون جیمز جویس، ویلیام بلیک، فرانتس کافکا، و در ایران هدایت، نیما و سپهری از اسطوره تأثیر پذیرفتند و آثاری آفریدند که از نظرگاه اسطوره‌شناسی تفسیرپذیرند.

. الیاده اسطوره را این‌گونه تعریف کرده است: «اسطوره نقل‌کنندهٔ سرگذشتی قدسی و مینوی است و راوی واقعه‌ای که در زمان اولین، زمان شگرف بدایتِ همه‌چیز، رخ داده است.» (الیاده، ۱۳۶۲: ۱۴)

اسطوره در لغت با واژهٔ history و story به معنی «تاریخ، خبر، قصه، روایت و داستان» هم‌ریشه است. در یونانی mythos به معنای «شرح، خبر و قصه» با واژهٔ انگلیسی mouth به معنی «دهان و بیان» هم‌ریشه است. به همین سبب، بسیاری گمان می‌کردند که اسطوره مانند افسانه عبارت است از داستانی سرگرم‌کننده و غیرعادی.

پرستشگاه تقلیدی از شهر آسمانی و آن‌جهانی است. بامَش نماد گنبد آسمان، کف آن نماد زمین و چهار دیوارش نمودگار چهار جهت در فضای کیهانی است.

مکان در باورهای اساطیریِ همهٔ اقوام تقدس دارد. در اساطیر ایران، دماوند یا البرزکوه مکانی مقدس است و مرکز جهان به شمار می‌رود. دریای کیانسه تقدس دارد، چون فروَهرها آن‌جا به سر می‌برند و نطفهٔ پاک زرتشت را در خود نگه می‌دارند. طور سینا در فلسطین مقدس است. واژهٔ «طور» از اصلِ «طابور» به معنی «ناف» است. ناف مرکز هستی است که تقدس دارد. جُلجُتا مقدس است، چون آن‌جا در اورشلیم عیسی‌مسیح را مصلوب کردند. کوهستان اُلَمپ و قله‌اش مقدس است، چون جایگاه ایزدان یونانی است.

اسطوره‌ها نخست به گونهٔ شفاهی یا تصویری بوده‌اند و حتی برخی از آن‌ها گونهٔ مجرد و ذهنی داشته‌اند و آن‌گاه به نوشتار درآمده‌اند.

مراسم شب یلدا، که درازترین شب سال است، می‌تواند جشن زایش خورشید و شاید زایش ایزد «میترا» باشد. «یلدا» از واژهٔ سُریانی «یَلَد» (تولد) می‌آید و منظور تولد خورشید یا میترا بوده است. در گذشته بر این باور بودند که در شب یلدا خورشید زاده می‌شود. چهل روز پس از شب یلدا برای خورشید چلّه می‌گرفتند و جشن سده بر پا می‌کردند. جشن سده شاید جشن ظاهر شدن خورشید بوده چون چهل روز پس از شب یلدا برگزار می‌شد.

اساطیر ایران پنج مرحله را پشت‌سر گذارده است: ۱. اساطیر بومی فلات ایران؛ ۲. اساطیر هندوایرانی؛ ۳. اساطیر اوستایی؛ ۴. اساطیر زرتشتی ـ میترایی ـ زُروانی ـ مانوی ـ مزدکی؛ ۵. اساطیر ایرانیِ پس از اسلام.

اسطوره در دیدگاه پدیدارشناسی روایتگرِ آفرینش، سرگذشت ایزدان، کیهان‌شناخت و فرجام‌شناسیِ یک ملت، قوم یا قبیله است.