بریده‌هایی از کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن کریم

نظام فرعونی وقتی جامعه را به دسته‌های مختلف تقسیم و آنان را گروه‌گروه می‌کند، گروهی معین را به‌طور ویژه مورداستضعاف قرار می‌دهد. فرعون این گروه خاص را به‌طور ویژه به ضعف و ذلت می‌کشد و کرامت آنها را از بین می‌برد؛ زیرا آنها تنها کسانی هستند که نشانه و ظرفیت آن را دارند که بر ضد او اقدام کنند. به همین سبب آنها را به‌طور ویژه دچار استضعاف می‌کند

اسلام این رهبانیت را محکوم می‌کند؛ زیرا به‌معنای موضعی منفی در برابر مسئولیت خلافت انسان روی زمین است.

مردم سه دسته‌اند: عالم ربانی، دانش‌آموز راه نجات و بی‌اراده‌های فرومایه که از هر بانگی پیروی می‌کنند. این گروه سوم در هر جامعه صالحی مشکل ایجاد می‌کند و باید آن را با تبدیل به گروه دوم ریشه‌کن کرد؛ گروه دومی که امام علی (ع) آنها را «دانش‌آموزان راه نجات و رهایی» می‌نامد

گروه سوم در دسته‌بندی فرعونیِ جامعه بیداد، همان‌هایی هستند که امام علی (ع) آنها را «هَمَجٌ رَعَاعٌ» (مردمان بی‌اراده و فرومایه) نامیده است. اینها چیزی جز ابزار بی‌اراده در دست ستمکاران نیستند. آنها اصلاً ظلم را احساس نمی‌کنند؛ حتی درک نمی‌کنند که مظلوم‌اند و ظلمی در جامعه وجود دارد. اینها ابزاری هستند که بی‌اراده حرکت می‌کنند و مثل حرکت بی‌اراده ماشین، وابسته‌اند و بدون هیچ اندیشه‌ای، فقط کورکورانه اطاعت می‌کنند

دومین دسته در فرایند تجزیه فرعونیِ جامعه ستم، ستمکارانی هستند که از چاپلوسان و اطرافیان نظام فرعونی به‌شمار می‌روند. اینها امکان دارد که حتی دست به کار ستمگرانه نزنند، اما همیشه و به‌طور دائم با امیال، شهوات و سرکشی‌های فرعون همراهی می‌کنند و برای توجیه شیوه و مسیرش پیش‌دستی می‌کنند و سخن می‌گویند

در اینجا خداوند از ظالمان سخن می‌گوید: (إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ) و آنها را به دو دسته ظالمان مستضعف و ظالمان مستکبر تقسیم می‌کند. پس در میان ستمکاران، هم مستکبرانی وجود دارند که نمایانگر فرعونیت در جامعه هستند و هم مستضعفان.

دسته اول، مستضعفان ستمکار هستند. گروه اول در دسته‌بندی فرعونی، مستضعفان ستمکار یا ستمکاران درجه دو و به تعبیر امامان ما (ع)«اعوان الظلمة» (یاران ستمگران) هستند. این مستضعفانِ ستمکار گروه حامیان فرعون و فرعونیت را تشکیل می‌دهند و پشتوانه بقا و استمرار وجود فرعونیت و نظام آن در جامعه هستند.

بنابراین، هر پیشرفتی، رو به سوی خداوند دارد؛ حتی آنانی هم که به‌سوی سراب می‌دوند. به تعبیر قرآن مجید، کسانی که به‌دنبال سراب‌های اجتماعی و الگوهای پست می‌دوند، وقتی به سراب می‌رسند چیزی دستگیرشان نمی‌شود، ولی خداوند سبحان را همان‌جا می‌یابند که به‌طور کامل حسابشان را به آنها خواهد داد و این چیزی است که آیه شریفی که خواندیم، از آن سخن می‌گوید.

موضع‌گیری‌های عثمان و عملکرد اجتماعی او، در قلمرو سنت‌های تاریخ قرار می‌گیرد؛ اما عمر طولانی او موضوع دیگری است؛ موضوعی زیستی، فیزیولوژیک یا فیزیکی است، نه مسئله‌ای در قلمرو سنت‌های تاریخ. بنابراین، سنت‌های تاریخ بر تمامی گستره آن و همه حوادث و قضایایی که مثلاً طبری در تاریخ خود ثبت کرده است، حاکمیت ندارند. این سنت‌ها فقط در محدوده‌ای مشخص از این میدان جریان دارند

سنت‌های تاریخ از نظر قرآن ماهیتی علمی دارند؛ زیرا از ویژگی یک‌نواختی برخوردارند که وجه امتیاز قانون علمی است. نیز ماهیتی ربانی دارند؛ زیرا بیانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند در عرصه تاریخ‌اند. همچنین ماهیتی انسانی دارند؛ زیرا انسان را از نقش ایجابی او جدا نمی‌کنند و اراده، اختیار و آزادی او را از کار نمی‌اندازند، بلکه این سنت‌ها هرچه بیشتر بر مسئولیت او در عرصه تاریخ تأکید می‌ورزند.

سنت‌های تاریخ از نظر قرآن ماهیتی علمی دارند؛ زیرا از ویژگی یک‌نواختی برخوردارند که وجه امتیاز قانون علمی است. نیز ماهیتی ربانی دارند؛ زیرا بیانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند در عرصه تاریخ‌اند. همچنین ماهیتی انسانی دارند؛ زیرا انسان را از نقش ایجابی او جدا نمی‌کنند و اراده، اختیار و آزادی او را از کار نمی‌اندازند، بلکه این سنت‌ها هرچه بیشتر بر مسئولیت او در عرصه تاریخ تأکید می‌ورزند.

بنگرید و ببینید که سنت‌های تاریخ نه از بالای سر انسان‌ها، بلکه از زیر دستان آنها جریان می‌یابد

اهتمام قرآن کریم برای تأکید بر ماهیت واقعی سنت‌ها و رد نظریه تصادف، تا آنجا پیش رفته که در بسیاری از موارد حتی همان فرایندهای غیبی آفرینش و تاریخ را نیز به سنت‌های تاریخ معطوف و منوط کرده است؛ مثل یاری و امدادهای غیبی الهی. قرآن کریم امداد غیبی الهی را که در به‌دست آوردن پیروزی نقش دارد نیز با سنت تاریخی و شرایط آن پیوند می‌دهد، نه اینکه آن را از این زمینه‌ها جدا کند. این رویکرد قرآنی به‌شدت از تفسیر تاریخ بر اساس غیب فاصله دارد.

جایگاه مرفهان سرمست و اسراف‌کنندگان، معارض طبیعی و ضد نبوت است. پس این نیز یکی دیگر از سنت‌های تاریخ است.

آری مجازات اخروی فقط بر شخص گناه‌کار وارد خواهد شد، ولی مجازات دنیایی دامنه‌اش از این وسیع‌تر است.

اندیشه قرآنیِ سنت‌های تاریخ، در شمار زیادی از آیات قرآن به‌شکل‌های مختلف و زبان‌های متعدد بیان شده است: در برخی آیات به‌صورت مفهوم کلی، در برخی دیگر در شکل ذکر مصداق‌ها و نمونه‌ها و در دسته سوم تأکید و تشویق بر استقرا و جست‌وجوی استقرائی برای یافتن شواهد تاریخی به‌منظور دستیابی به سنت تاریخی.

موضوع سنت‌های تاریخ، شباهتی با فیزیک، شیمی، کیهان‌شناسی و علوم زیست جانوری و گیاهی ندارد؛ زیرا این علوم هیچ دخالت مستقیمی در عوامل اثرگذار بر فرایند تغییر ندارند، ولی سنت‌های تاریخ به‌طور مستقیم بر این فرایند _بر اساس جنبه دوم آن_ اثر می‌گذارند. به همین علت شرح و تفسیر آن ضروری است و ناچاریم که از قرآن مجید انتظار داشته باشیم کلیاتی درباره آن ارائه کند.

قرآن مجید، آنجا که از شکست مسلمانان در جنگ احد، پس از پیروزی قاطع در جنگ بدر سخن می‌گوید، چه می‌فرماید؟ آیا می‌گوید: رسالت آسمانی پس از پیروزی در مرحله پیشین، شکست خورد؟ نه. چنین سخن نمی‌گوید؛ زیرا رسالت آسمانی فراتر از معیارهای پیروزی و شکست به‌معنای مادی آن است. رسالت آسمانی شکست نخورد و هیچ‌گاه شکست نخواهد خورد؛ بلکه این انسان‌ها هستند که شکست می‌خورند، حتی اگر انسان‌هایی باشند که رسالت آسمانی در وجود آنها مجسم شده است؛ زیرا سنت‌های تاریخ بر این انسان حاکمیت دارند.

یعنی قرآن فقط کتاب هدایت است و کتاب کشف علمی نیست و برای آن نیامده که توان بشریت را در توسعه، نوآوری و جست‌وجوی علمی به رکود وادار سازد؛ اما با وجود این، تفاوتی جوهری بین عرصه تاریخ و سایر عرصه‌های طبیعی وجود دارد که از تاریخ و سنت‌های آن، موضوعی کاملاً ویژه و دارای بیشترین ارتباط با هدایت‌گری قرآن می‌سازد؛ بر خلاف سایر عرصه‌های طبیعی و سایر میدان‌های معرفت بشری.

صحنه تاریخ همچون هر صحنه دیگری دربردارنده مجموعه‌ای از پدیده‌هاست؛ چنان‌که آسمان، فیزیک، جهان گیاهان و… سرشار از پدیده است. صحنه تاریخ _به‌معنایی که به یاری خدا به‌تفصیل به شرح آن می‌پردازیم_ نیز مالامال از انبوهی از پدیده‌هاست. به این دلیل که همه پدیده‌ها در تمامی عرصه‌های هستی، محکوم سنت‌ها و نوامیسی هستند، حق داریم سؤال کنیم که آیا پدیده‌های تاریخی هم تحت حاکمیت سنت‌ها و نوامیس هستند؟ قرآن مجید درباره این سنت‌ها چه موضعی دارد و در مقام تحلیل این پدیده‌ها چه نوع داده‌هایی دارد؛ مثبت یا منفی، به اجمال یا به تفصیل؟