بریده‌هایی از کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن کریم

خداوند سبحان پایان جغرافیایی راه نیست؛ زیرا مطلق و الگوی آرمانی است؛ مطلق حقیقی و عینی است و به حکم مطلق بودن در تمامی طول راه حضور دارد و هیچ جایی از او خالی نیست؛ او از هیچ نقطه‌ای برکنار و غایب نیست وحد و مرز ندارد؛ خداوند متعال، پایان راه است، ولی در تمامی طول راه هم حضور دارد. کسی که نیمی از راه را سپری کرده و به سرابش رسیده باشد، وقتی متوقف شود و سراب را ببیند، آنجا چه می‌یابد؟ آیه شریف قرآن چه فرمود؟ (وَ وَجَدَ اللهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ) (خدا را در آنجا می‌یابد که حسابش را تمام و کمال به او می‌پردازد)؛ زیرا مطلق در تمامی طول راه وجود دارد و انسان به‌اندازه رنجی که در راه تحمل و پیشرفتی که در آن کسب کرده است، به آرمان والایش می‌رسد؛

خداوند، الگوی آرمانی انسان خداوند سبحان فرموده است: (یا أَیهَا الْإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلی رَبِّک کدْحاً فَمُلاقیهِ) ای انسان! همانا تو به‌سوی پروردگارت به‌سختی در تلاشی، پس او را ملاقات خواهی کرد. این آیه شریف، خداوند متعال را در جایگاه هدف والای انسان قرار می‌دهد. انسان در اینجا به‌معنای کل انسانیت است؛ انسانیت در مجموع خود، به‌سوی خداوند در تلاشی سخت است و کدح _یا تلاش مجموعه انسانیت_ به‌سوی خداوند متعال، به‌معنای حرکت مستمر و همراه با سختی، رنج و مجاهدت است؛

در ادبیات قرآنی و تعبیرات دینی، این الگوهای آرمانی هستند که خدایانند؛ زیرا در واقع، معبود، آمر، ناهی و محرک حقیقی آنها هستند؛ پس اله به مفهوم دینی و اجتماعی نیز همان‌ها هستند.

درون‌مایه انسان، بنیان حرکت تاریخ و اساس روبنای اجتماعی با تمام روابط، نظام‌ها، افکار و جزئیات آن است. این روبنا با آن بنیان مرتبط است و هرگونه تغییر و تحولی در این روبنا در واقع با تغییر و تحول آن بنیان ارتباط دارد و هرگاه اساس و پایه تغییر کند، روبنا هم تغییر می‌کند و اگر پایه و اساس ثابت بماند، روبنا هم ثابت خواهد ماند.

این دو امر، یعنی فکر و اراده، در حقیقت درون‌مایه ادراکی [و احساسی] انسان هستند. به دیگر سخن، درون‌مایه ادراکی انسان در دو رکن اساسی، یعنی فکر و اراده، خلاصه می‌شود.

بنابراین ساختار اجتماعی چهارگانه‌ای که قرآن مجید به‌نام استخلاف ترسیم می‌کند، با این دیدگاه خاص به زندگی و هستی پیوند دارد. در مقابل این ساختار، ساختار سه‌گانه رابطه اجتماعی قرار می‌گیرد. در رابطه اجتماعی سه‌گانه، انسان با سایر انسان‌ها و با طبیعت مرتبط می‌شود، اما پیوند این سه طرف با طرف چهارم قطع شده و بُعد چهارم، یعنی خداوند متعال، از این ساختار گرفته شده است؛ در نتیجه، در درون این ساختار نگاه هریک از اجزای این ترکیب به دیگری دگرگون شده است.

در این ساختار مستخلِف (تعیین‌کننده جانشین) خداست. مستخلَف (جانشین) انسان‌ها یا به تعبیر دیگر، انسانیت به‌صورت کل جامعه بشری هستند و مستخلَف‌علیه (محل جانشینی) نیز زمین است با هرچه یا هرکه در آن وجود دارد. پس رابطه اجتماعی در ساختار استخلاف دارای چهار طرف است.

نقش انسان در زندگی، نقش جانشینی و امانت‌داری است و هر رابطه‌ای که بین انسان و طبیعت برقرار شود، در اصل و جوهر خود رابطه‌ای مالکانه بین مالک و مملوک به‌شمار نمی‌رود، بلکه این رابطه در حقیقت، نسبت بین امانت‌دار و امانت‌داده‌شده است. همچنین هر رابطه‌ای که بین انسان و دیگر انسان‌ها با هر جایگاه اجتماعی که دو طرف رابطه داشته باشند، برقرار شود، رابطه سیادت یا الوهیت یا مالکیت نیست، بلکه رابطه استخلاف و هم‌کنشی (تأثیر متقابل) است و هریک از دو طرف این رابطه فقط متناسب با مقدار انجام وظایف این خلافت، بر دیگری تأثیر می‌گذارد.

واژه «استنطاق» در سخن فرزند قرآن _که درود و سلام بر او باد_ زیباترین تعبیر از فرایند تفسیر موضوع‌محور است؛ یعنی گفت‌وگو با قرآن و مطرح کردن مشکلات موضوعی در محضر آن به هدف دستیابی به پاسخ قرآنی.

گاهی تلاش می‌کند که آنها را حتی از خودش هم پنهان کند؛ خودش را می‌فریبد و به‌گونه‌ای اعمالش را به خودش نشان می‌دهد که گویا هیچ گناهی مرتکب نشده است. اما این کتاب حقیقی، هیچ گناه کبیره و صغیره‌ای را فروگذار نکرده و همه را به حساب آورده است.

کارنامه‌ات را بخوان؛ کافی است که امروز، خود حسابگر خویش باشی

ملاحظه کنید که ویژگی بنیادین کسی که از پرستش طاغوت پرهیز می‌کند چیست؟ اصلی‌ترین ویژگی از نظر قرآن کریم این است: (فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ)؛ یعنی کسانی که بر فکر و ذهن خود زنجیر نبسته‌اند و آن را در چارچوب خاصی محدود نکرده‌اند که نتوانند از آن عبور کنند.

آن جامعه به جمود و رکود دچار می‌شود؛ زیرا در این حالت، خدای خود را از واقعیت موجودش می‌سازد و وضعیت نسبی و محدود زندگی فعلی‌اش را به حقیقتی مطلق و الگویی آرمانی تبدیل می‌کند که هدفی بالاتر از آن برای خود نمی‌بیند.

هستی و زندگی هیچ صاحب‌اختیار و مالک و معبودی جز خداوند سبحان ندارند و نقش انسان در زندگی، نقش جانشینی و امانت‌داری است و هر رابطه‌ای که بین انسان و طبیعت برقرار شود، در اصل و جوهر خود رابطه‌ای مالکانه بین مالک و مملوک به‌شمار نمی‌رود، بلکه این رابطه در حقیقت، نسبت بین امانت‌دار و امانت‌داده‌شده است.

دین، سنت تاریخ است و صِرف سلسله‌ای از احکام شرعی نیست که ممکن است از آن اطاعت یا سرپیچی شود.

سنت‌های تاریخ از نظر قرآن ماهیتی علمی دارند؛ زیرا از ویژگی یک‌نواختی برخوردارند که وجه امتیاز قانون علمی است. نیز ماهیتی ربانی دارند؛ زیرا بیانگر حکمت و حسن تدبیر خداوند در عرصه تاریخ‌اند. همچنین ماهیتی انسانی دارند؛ زیرا انسان را از نقش ایجابی او جدا نمی‌کنند و اراده، اختیار و آزادی او را از کار نمی‌اندازند، بلکه این سنت‌ها هرچه بیشتر بر مسئولیت او در عرصه تاریخ تأکید می‌ورزند.

ائمه (ع) به ما آموخته‌اند که همواره به یاد مرگ باشیم. یکی از درمان‌های مفید برای حب دنیا این است که انسان همواره به یاد مرگ باشد.

هارون‌الرشید به ابرها رو می‌کرد و می‌گفت: «هرجا ببارید خراجتان را برای من می‌آورند». در راه این‌چنین دنیایی موسی‌بن‌جعفر(ع) زندانی شد. آیا ما امتحان کرده‌ایم، این دنیا دست ما آمده است و موسی‌بن‌جعفر(ع) را زندانی نکرده‌ایم؟ آیا خودمان را آزموده‌ایم؟ از خودمان پرسیده‌ایم؟ آیا تا به حال چنین سؤالی را برای خودمان طرح کرده‌ایم؟ هریک از ما خدا را در نظر بگیرد و این سؤال را از خودش بپرسد که آیا دنیای هارون‌الرشید که او را مجبور کرد برای آن موسی‌بن‌جعفر(ع) را به زندان بیندازد پیش روی ما گذاشته شده است که خیال کنیم ما از هارون‌الرشید باتقواتریم؟

قرآن کریم زندگی انسان بر روی زمین را به سه دوره تقسیم می‌کند: دوره پرورش، دوره وحدت و دوره پراکندگی و اختلاف.

شکوفایی رابطه انسان و طبیعت با مقدار ظلم و ستم در جامعه نسبتی معکوس و با میزان عدل و دادگری در جامعه نسبتی مستقیم دارد.