بریده‌هایی از کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن کریم

«تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللهِ» (اخلاق خود را مانند اخلاق خداوند کنید).

قرآن حتی فراتر از این می‌رود و این گروه بشری را که پاکیزه‌ترین و بهترین انسان‌ها در صحنه تاریخ هستند، تهدید می‌کند که اگر به نقش تاریخی خود عمل نکنند و خود را در افق رسالت آسمانی مهیا نسازند، رسالت آسمان تعطیل نخواهد شد و سنت‌های تاریخ هم دست از آنها برنخواهند داشت؛ بلکه دیگران به‌جای آنها خواهند آمد. وقتی این گروه شرایط شاهد بودن را نداشته باشد، سنت‌های تاریخ آنها را کنار زده و کسان دیگری را که از شرایط عینی بهتری برای نقش‌آفرینی برخوردارند، جایگزین آنها خواهد کرد تا الگو و شاهد بر مردم باشند.

مگر دنیای هارون‌الرشید به ما عرضه شد و ما نپذیرفتیم که می‌گوییم ورع ما از او بیشتر است؟

رسول خدا (ص) می‌فرماید: «هر کس صبح کند و بزرگ‌ترین دل‌مشغولی او دنیا باشد، هیچ‌چیز از خدا ندارد»

هر فعالیت هدف‌داری نیز عمل تاریخی نیست و سنت‌های تاریخ بر آن جاری نمی‌شوند؛ بلکه بُعد سومی هم وجود دارد و برای اینکه فعالیتی تاریخی باشد و تحت حاکمیت سنت‌های تاریخ قرار بگیرد، باید آن بُعد نیز وجود داشته باشد. بُعد اول فاعل عمل یا سبب آن است، بُعد دوم غایت یا هدف از فعالیت موردنظر و بُعد سوم این است که عمل دارای زمینه‌ای فراتر از خود عامل باشد. این زمینه جامعه است؛ یعنی عملی در قلمرو سنت تاریخی قرار می‌گیرد که موجی فراتر از شخص فاعل ایجاد کند؛ موجی که زمینه [تأثیر] آن، جامعه‌ای است که این فرد جزئی از آن را تشکیل می‌دهد.

بنابراین دو نوع رابطه اجتماعی در برابر ما وجود دارد؛ رابطه اجتماعی با ساختار چهارگانه و رابطه اجتماعی با ساختار سه‌گانه. قرآن کریم به استخلاف باور دارد که همان ساختار چهارگانه رابطه اجتماعی است و بالاتر از باور به این ساختار، آن را از سنت‌های تاریخ معرفی می‌کند. قرآن کریم همان‌طور که _بنا بر آیات گذشته_ دین را یکی از سنت‌های تاریخ برمی‌شمرد، این ساختار چهارگانه را نیز که ساختار دین در زندگی است، از سنت‌های تاریخ می‌داند؛ اما چگونه؟

اما مفسر وحدت‌بخش و موضوع‌محور، بر خلاف آن رویه، فعالیت خود را از متن آغاز نمی‌کند؛ بلکه او ابتدا واقعیت‌های زندگی را می‌بیند و نظرش را بر یکی از موضوع‌های اعتقادی یا اجتماعی یا هستی‌شناسانه متمرکز می‌کند، مشکلاتی را که تجربیات اندیشه انسانی درباره آن موضوع طرح کرده و نیز راه‌حل‌هایی که تفکر بشری ارائه نموده و همچنین پرسش‌ها و نارسایی‌هایی را که تجربه‌های تاریخی بروز داده، به‌خوبی فرا می‌گیرد و سپس به متن قرآن، رجوع می‌نماید؛ نه به این منظور که در برابر متن قرآن، فقط نقش شنونده و ثبت‌کننده را بازی کند، بلکه با این هدف که موضوعی آماده و آکنده از انبوهی از افکار و مواضع بشری را در محضر قرآن مطرح کند و با آن به‌صورت سؤال‌وجواب به گفت‌وگو بپردازد؛ مفسر بپرسد و قرآن پاسخ گوید.

محتوای درونی، روانی و معنوی انسان، «زیربنا» و وضعیت اجتماعی «روبنا» است و این روبنا فقط متناسب با دگرگون شدن زیربنا تغییر می‌کند.

برای شناخت اینها باید دو پایه ثابت رابطه اجتماعی را بشناسیم. دو رکن اساسی در رابطه اجتماعی وجود دارد: اول، انسان و هم‌نوع او؛ دوم، طبیعت، هستی و زمین. این دو، هم جزئی از ساختار سه‌گانه و هم جزئی از ساختار چهارگانه هستند. به همین دلیل به آن دو، رکن ثابت رابطه اجتماعی می‌گوییم. برای اینکه نقش رکن جدید، یعنی خداوند متعال یا همان بعد چهارم را بشناسیم، باید پیش‌تر دو رکن ثابت را بشناسیم.

تعبیر به دین قیِّم به‌معنای آن است که آنچه فطرت انسان و داخل در تکوین، ترکیب و مسیر تاریخی اوست، دین قیِّم است؛ یعنی سرشت انسان این است که این دین، سرپرست و متولی زندگی او باشد. این سرپرستی دینی تعبیری خلاصه از رابطه اجتماعی چهارگانه‌ای است که در این دو آیه آمده است؛ یعنی آیه (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً) و (إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

تغابن چگونه حاصل می‌شود؟ به این صورت که همه جمع می‌شوند و هر فرد که در جایگاه خود در امت، مغبون و خسارت‌زده بوده است، حقش را [با مغبون ساختن اخروی، از کسی که به او خسارت زده بود] می‌گیرد. فرد مغبون در روزی که سخنی جز سخن حق وجود ندارد، حقش را دریافت می‌کند

وقتی در تاریخ بشر خانواده‌هایی گرد هم آمدند، قبیله تشکیل شد؛ با اجتماع قبایل، عشیره شکل گرفت و با تشکل عشایر، امت به‌وجود آمد. اینها گام‌هایی صحیح در راه پیشرفت و وحدت انسان‌ها بود، ولی هیچ‌یک از این گام‌ها نباید به الگوی آرمانی و به امر مطلق بدل شود.

قرآن مجید، آنجا که از شکست مسلمانان در جنگ احد، پس از پیروزی قاطع در جنگ بدر سخن می‌گوید، چه می‌فرماید؟ آیا می‌گوید: رسالت آسمانی پس از پیروزی در مرحله پیشین، شکست خورد؟ نه. چنین سخن نمی‌گوید؛ زیرا رسالت آسمانی فراتر از معیارهای پیروزی و شکست به‌معنای مادی آن است. رسالت آسمانی شکست نخورد و هیچ‌گاه شکست نخواهد خورد؛ بلکه این انسان‌ها هستند که شکست می‌خورند، حتی اگر انسان‌هایی باشند که رسالت آسمانی در وجود آنها مجسم شده است؛ زیرا سنت‌های تاریخ بر این انسان حاکمیت دارند.

قرآن می‌فرماید: اگر انسان‌ها عدالت توزیعی را پیاده کنند، دچار محدودیت در ثروت تولیدشده و کمبود محصول نمی‌شوند و دارایی و ثروت و خیرات و برکات آنها افزایش خواهد یافت. اما انسان‌ها این‌طور پنداشتند که عدالت در توزیع، سبب فقر خواهد شد؛ گمان کردند که عدالت در توزیع سبب تقسیم ثروت می‌شود و در نتیجه، فقر مردم را به‌دنبال خواهد داشت؛ در صورتی که حقیقت آن است که سنت‌ها و قوانین تاریخ عکس این را ثابت می‌کند و بر این نکته تأکید می‌ورزد که اجرای شریعت آسمانی و پیاده کردن احکام آن در روابط توزیع، همواره و پی‌درپی موجب فراوانی تولید و فراوانی ثروت‌ها خواهد شد و باعث می‌شود که برکات آسمان و زمین به روی مردم گشوده شود. این نیز یکی دیگر از سنت‌های تاریخ است.

هنگامی که بر اساس سنت تاریخ، در این دنیا بر جامعه‌ای عذاب نازل شود، تنها به ستمکاران آن جامعه اختصاص ندارد. به همین دلیل قرآن کریم در آیه دیگری می‌فرماید: (وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ شَدیدُ الْعِقابِ) (از فتنه‌ای که فقط به ستمکاران اختصاص ندارد، پرهیز کنید و بدانید که همانا خداوند سخت مجازات‌کننده است)؛

قرآن مجید، آنجا که از شکست مسلمانان در جنگ احد، پس از پیروزی قاطع در جنگ بدر سخن می‌گوید، چه می‌فرماید؟ آیا می‌گوید: رسالت آسمانی پس از پیروزی در مرحله پیشین، شکست خورد؟ نه. چنین سخن نمی‌گوید؛ زیرا رسالت آسمانی فراتر از معیارهای پیروزی و شکست به‌معنای مادی آن است. رسالت آسمانی شکست نخورد و هیچ‌گاه شکست نخواهد خورد؛ بلکه این انسان‌ها هستند که شکست می‌خورند، حتی اگر انسان‌هایی باشند که رسالت آسمانی در وجود آنها مجسم شده است؛ زیرا سنت‌های تاریخ بر این انسان حاکمیت دارند.

در مقام تبیین نقش اجتماعی پیامبران و جایگاه ایشان در جامعه، روشن خواهد شد که جایگاه مرفهان سرمست و اسراف‌کنندگان، معارض طبیعی و ضد نبوت است.

قرآن کریم آنگاه که از جنبه دوم فرایند تغییر سخن می‌گوید، از بشر و با بشر با تمام خصوصیات بشری سخن می‌گوید، از قبیل: ضعف و قوت، استواری و انحراف، فراهم بودن یا نبودن شرایط عینی در او. از اینجا آشکار می‌شود که جست‌وجو در سنت‌های تاریخ، ارتباطی اصلی و بنیادی با کتاب خداوند، به‌عنوان کتاب هدایتگر و نجات‌دهنده انسان از تاریکی‌ها به‌سوی نور دارد؛ زیرا جنبه‌های عملی فرایندِ تغییر که امری بشری و اجرایی هستند، تابع سنت‌های تاریخ‌اند. به همین دلیل باید [در این زمینه] از قرآن الهام بگیریم و قرآن نیز باید دیدگاه‌ها و داده‌هایی در این زمینه داشته باشد تا بتوان چارچوب کلی نظریه اسلام و قرآن را درباره سنت‌های تاریخ ایجاد کرد.

در اینجا مسئله، تبدیل کردن نیست، بلکه افزودن و ضمیمه کردن شیوه موضوع‌محور به رویکرد جزئی‌نگر است؛ یعنی در تفسیر، دو گام در نظر گرفته شود: ابتدا تفسیر جزئی‌نگر و سپس تفسیر موضوع‌محور.

حب خدا بود که سبب می‌شد علی (ع) همواره شجاعانه و قهرمانانه عمل کند. این شجاعت،‌ شجاعت درندگان و شجاعت شیران نیست؛ بلکه شجاعت ایمان و حب خداست؛ زیرا این شجاعت فقط شجاعت میدان جنگ نبود، بلکه گاهی شجاعت نپذیرفتن و رد کردن و گاهی شجاعت صبر بود.