بریده‌هایی از کتاب دیلماج

«به هیچ دینی نباید تعصب داشت. آنچه مهم است دستورات اخلاقی است نه مبنای اعتقادی که چه کسی پیامبر بر حق است و آداب عبادت خداوند کدام است. این همه در دنیای امروز و در جوامع مترقیهٔ دیگر محل بحث نیست. چه میزان فهم و درک بشر از جهان به آن پایه رسیده که دیگر برای ادامهٔ حیات خود به مساعدت جهان غیب محتاج نیست. آنچه مهم است رفاه بشر و رفع حوائج اوست و نه بیشتر.»

چه بهشتی می‌شد ایران اگر حاکمانش اهل بودند.

سپس به مصادیق وجود آزادی در تمدن مغرب زمین می‌پردازد: «مدنیت مترقیه و انصاف و انتظام ملک در غرب یکسره به برکت وجود آزادی است. هر کس هر چه بخواهد موافق قانون عمل می‌کند و به عمل هر که بخواهد اعتراض می‌کند. وزرا و امرا و حتی پادشاهان قدرت آن ندارند که مرغی را به ناحق بکشند. اگر فی‌المثل پادشاه در غیر موسم شکار به طیور و وحوش صحرایی تفنگی اندازد او را حتماً به محکمهٔ شرع برده حد بر او جاری می‌کنند.»

اگر شعور دارید و حق زندگی می‌خواهید قانون بخواهید. اگر آدم هستید قانون بخواهید.

معمار آفرینش این جهان را همچون بنایی تو در تو خلق کرده که هر کس تنها به قدر فهم خود تا نقطه‌ای از آن را می‌شناسد. بعضی در همان کنار در می‌مانند و مدام بلندای این بنای دیدنی را نگاه می‌کنند و در همان کنار در جان می‌سپارند، بعضی از در می‌گذرند و وارد سرسرا می‌شوند و با سرخوشی از این ورود در گوشه‌ای می‌نشینند و آیندگان و روندگان را نظاره می‌کنند تا مرگ‌شان فرا برسد. اما عده‌ای آن‌قدر جسورند که از پله‌ها بالا می‌روند به همهٔ طبقات و همهٔ اتاق‌ها سرک می‌کشند و به راز پایه‌گذاری این بنای مرتفع پی می‌برند.

«انسان باید بتواند آزادانه اندیشیده حاصل اندیشه‌های خود را سرلوحهٔ اعتقادش قرار دهد. سپس عقاید خود را آزادانه به زبان آورده دیگران را نیز به آن دعوت کند و دیگران نیز در نهایت آزادی بتوانند به او گرویده و یا از گرویدن اعراض کنند.

زندگی ما خیلی چیزها هست که فی‌الواقع در بودن و نبودشان نمی‌توان حکمی به قطعیت داد. نمی‌دانیم که هستند یا نه. حرام کردن زندگی در پای این چیزها کار آدم‌های فرومایه است."

به خود گفتم همهٔ روزهایی که من به انزوا گذراندم زندگی از حرکت نماند. همه در پی کار خود بودند اگر می‌مردم هم چیزی عوض نمی‌شد.

تو هم اندیشه کن اگر امروز من نتوانستم. فردا تو خواهی توانست. این تقدیر را می‌توان شکست.»

«اگر امید به وصل در دل عاشق باشد و معشوق را دور از دست نینگارد در هجران لذتی است که در وصل نیست. چرا که اصل عاشقی در هجران است و عشق را معنایی جز فراق نیست.»

چه بهشتی می‌شد ایران اگر حاکمانش اهل بودند

خوشا آن دم که بعد از روزگاری به امیدی رسد امیدواری

«خوبی و بدی در این جهان هیچ کدام فی‌نفسه موجود نیست. بل نظر و صلاح ما نسبت به هر چیز اعتبار خوبی و بدی آن چیز است. مردی که خانه‌ای را غارت می‌کند و خود را به نوایی می‌رساند بی‌شک به زعم خود عمل نیکی انجام داده و آنکه در این میان مال خود را می‌بازد فریاد برمی‌آورد که این عمل ناشایست است و آنکه بالاتر از این دو نگاه می‌کند فی‌الجمله صلاح نوعی آدمی را می‌بیند و اگر این غارت در نهایت به سود آدمیان باشد پسندیده است و اگر نباشد ناپسند. و ای بسا عملی در زمانی و مکانی خوب و در زمان و مکانی ناپسند افتد.»

اگر شعور دارید و حق زندگی می‌خواهید قانون بخواهید. اگر آدم هستید قانون بخواهید.

و لحظه‌ای اندیشیدم فهمیدم که این عشق است. همان که بارها درباره‌اش خوانده و شنیده بودم. همان سعادتی که به همه رو نمی‌کند.

روزگاری می‌پنداشتم که میرزاتقی‌خان ثانی خواهم شد، می‌پنداشتم که ایران به دست من روی سعادت و ترقی را خواهد دید، حال می‌بینم که راه سعادت خود را هم گم کرده‌ام.

گاه‌گاه کوچه‌ها و خیابان‌های اینجا را با آنچه در فرنگ دیده‌ام مقایسه می‌کنم، حاصل این مقایسه دردناک است. ما هیچ‌گاه به پایهٔ آن دیار نخواهیم رسید. اما در خون مردم اینجا چیزی هست که آنجا یافت نمی‌شود، اینجا اگر قحطی نباشد. اگر مردم مختصر معاش خود را داشته باشند، زندگی به‌سختی فرنگ نیست اینجا ابول پلویی هر روز به ده نفر مسکین غذای مجانی می‌دهد، پس ماندهٔ غذای مشتریانش هم یکسره از آنِ فقراست. اینجا اگر جلوی نانوایی بایستی و بگویی پول ندارم لقمه‌ای نان را اگر نانوا به تو ندهد مشتریان خواهند داد، چه بهشتی می‌شد ایران اگر حاکمانش اهل بودند.

«فقر جهل می‌آورد و جهل فقر. اما این هر دو حاصل ضعف‌اند؛ ضعف در برابر تقدیری که دیگران رقم می‌زنند. نخست باید تقدیر خود را به دست بگیریم و بعد...»

اگر شعور دارید و حق زندگی می‌خواهید قانون بخواهید. اگر آدم هستید قانون بخواهید.

«عشق آوای دلکشی است که هر غروب آن هنگام که روشنی پا به راه رفتن می‌گذارد و هراس هجوم تاریکی در دل‌ها جا می‌گیرد، در گوشت می‌نشیند و بی اینکه بدانی از کجاست شیدایت می‌کند، عجیب آنکه صداهای دیگر ملولت می‌سازد و این یکی صفایت می‌دهد.»