بریده‌هایی از کتاب مشق اخلاق؛ دفتر چهارم

همهٔ کارها و امور خانه و خانواده، باید برای رضای خدا انجام شوند و همهٔ افراد خانواده باید نسبت به یکدیگر، با صفا، صمیمیت و صداقت رفتارکنند. ارزش تلاش‌های زن درخانه، زحمات او در تربیت فرزندان، ایجاد رفاه و آرامش در خانواده، مرهون نیات اوست. کارهای خانه اگر در راستای کسب رضایت الهی و با نیت خالصانه انجام شود، خستگی ندارد و باعث می‌شود ارزش آن از جهاد در راه خدا بالاتر شود. پیامبر اکرم (ص) تلاش‌های زن در خانه را معادل تلاش در جبهه و مجاهده در راه خداوند متعال می‌دانستند. و امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ»

وقتی خلوص سیاسی در امور سیاسی وجود نداشته باشد، وضعیت اسفناک فعلی در عرصهٔ سیاست به وقوع می‌پیوندد و کارهای ضدّدینی و ضدّفرهنگی، تحت عنوان سیاست مطرح می‌شوند. سیاستی که از اخلاص تهی باشد، نتیجه‌ای جز تخریب، تهمت و اهانت به‌دیگران در پی ندارد. لذا لازم و ضروری است که همهٔ امور و به خصوص امور سیاسی، به دور از ریا و تظاهر و نفاق و همراه با خلوص نیت و برای رضای الهی انجام شوند.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «الْمُؤْمِنُ کیسٌ عَاقِلٌ» مؤمن با درایت و عاقل است. هر سه کلمه در این روایت با هم مرتبطند، یعنی انسان باید با ایمان باشد، ایمان او با درایت و کیاست همراه باشد و در عین حال عاقلانه رفتار کند. سیاست بدون دین، دین بدون عقل و درایت، شایستهٔ مسلمان واقعی نیست. به عبارت دیگر جامعهٔ اسلامی باید سیاست‌مدار و تیزبین باشد. البته مظور ازسیاست بداخلاقی‌هایی که امروزه به عنوان سیاست رایج شده، نیست. در جامعهٔ فعلی، تحت عنوان سیاست، توهین و جسارات فراوانی به افراد می‌شود. برخی از روزنامه‌ها و سایت‌ها به فحش‌نامه تبدیل شده‌اند، جوان‌ترها به بزرگان اهانت می‌کنند

در زمان گذشته، بازار از تقدّس خاصّی برخوردار بود. در بازارهای قدیمی، مساجد با عظمت و مدارس علمیهٔ با شکوهی وجود دارد و این، حاکی از معنویت خاصّ بازار از منظر پدران و پیشینیان ما است. ولی متأسّفانه امروزه این فضیلت بزرگ، کمرنگ و شاید بتوان گفت فراموش شده است. گسترش بی‌حجابی، حضور دختران جوان با وضعیتی تأسّف‌انگیز در بازار و مراکز تجاری و پوشش نامناسب فروشندگان، از یک سو و رواج ربا، غشّ در معامله، دروغ، نیرنگ و فریب، از سوی دیگر، بازار و مراکز تجاری فعلی را به محلّ امنی برای ترویج گناه مبدّل کرده است. اشاعهٔ گناهان علنی در بازار و شکستن تقدّس آن، از جمله گناهانی است که موجب سوء عاقبت انسان می‌شود؛

«النّاس کلّهم هلکی إلّا العالمون، و العالمون کلّهم هلکی إلّا العاملون، و العاملون کلّهم هلکی إلّا المخلصون، و المخلصون علی خطر عظیم» همهٔ مردم در ورطهٔ بدبختی، هلاکت و نابودی هستند، مگر کسانی که به احکام دین، اعتقادات و اخلاق آن آشنا باشد. علما و آگاهان نیز همگی در معرض هلاکت و نابودی هستند، مگر آنکه طبق علم خود، عمل کند. عالمان و عاملان نیز نابود می‌شوند و هلاک می‌گردند، مگر اینکه کارهای آنان رنگ خلوص داشته باشد. در ادامهٔ روایت می‌فرمایند: «و المخلصون علی خطر عظیم»؛ مخلصین نیز در مخاطرهٔ عجیبی واقع هستند، زیرا تحصیل اخلاص در اعمال، کاری بسیار سخت و مشکل است. استمرار در رعایت اخلاص، موجب تقرّب بیشتر به خداوند متعال و قرار گرفتن تحت ولایت الهی است.

«عَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکمْ وَ اللَّهُ یعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون» خیر و شرّ بندگان را خداوند می‌داند که در چیست و خودشان نمی‌دانند. بنابراین تقاضا دارم در صورت مستجاب نشدن دعا، حال یأس و ناامیدی نداشته باشید و همچنین از خداوند متعال و اهل بیت (ع) گله نکنید که گناه آن بزرگ است. یکی از بزرگان می‌گفت: وضع ما این‌طور است که اگر دلمان را بشکافیم، پر از گله از خداوند است! بعضی افراد وقتی به حاجت خود نمی‌رسند، آهی می‌کشند و از خداوند گله و شکایت می‌کنند. خدا رحمت کند حافظ را که چه عالی می‌گوید: تو بندگی چو گدایان به‌شرط مزد نکن که خواجه خود روش بنده‌پروری داند

نگاه‌های بدون کنترل و حتّی مباح، مقدّمه‌ای برای آلودگی به گناهان چشم است. بسیاری از مفاسد و مصیبت‌هایی که امروزه گریبان‌گیر اجتماع شده است، از جمله دوستی‌ها و روابط نامشروع دخترها و پسرها، ریشه در نگاه‌های بی‌جا و چشم‌های بی‌ادب دارد. رعایت‌نکردن ادب در چشم، نه‌تنها محرّک شهوات‌درونی و جنسی است، بلکه موجب گسترش چشم و هم چشمی و تجمّل‌گرائی در جامعه و ایجاد عقدهٔ درونی در افراد می‌شود: «فَإِنَّهُ یبْذُرُ الْهَوَی». گفت و شنود بیهوده، دیدنی‌های بی‌ثمر، اعمال بیهوده، افکار بی‌جا و بی‌معنا و مانند آن، قساوت قلب می‌آورد و وقتی انسان قسی‌القلب شد، بالتّبع از عبادات خود نیز لذّت نمی‌برد. به همین علّت، بزرگان گفته‌اند: «من ترک فضول النظر منح خشوع القلب»

منظور از ادب چشم، کنترل چشم از دیدن چیزهای حلالی است که لزومی برای دیدن آنها وجود ندارد.

پیامبراکرم (ص) فرمودند: «إِیاکمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَإِنَّهُ یبْذُرُ الْهَوَی وَ یوَلِّدُ الْغَفْلَةَ» شما را از نگاه‌هاب بیهوده و زیادی بر حذر می‌دارم، زیرا هوای نفس را در دل می‌کارد و باعث غفلت می‌شود. در واقع، آن نبی گرامی فرموده‌اند: بی‌جهت به اطراف نگاه نکنید، زیرا هوی و هوس را در دل می‌رویاند. کنترل نکردن چشم، باعث ایجاد هواهای نفسانی و چشم و هم چشمی‌های اجتماعی می‌شود و استمرار آن، محرّک شهوت و سرمنشأ رذائل اخلاقی است. نکتهٔ قابل توجّه آن است که منظور از ادب در چشم، چشم بستن بر حرام و کنترل نگاه‌های شهوت‌آلود نیست، زیرا نگاه حرام و چشم چرانی، گناه کبیره است و از آن به زنای چشم تعبیر شده است.

در این آیه خداوند به نگهبانان جهنم می‌فرماید: آیا می‌دانید چرا این افراد به جهنّم آمدند و مورد شفاعت واقع نشدند؟ آنان به خاطر دوری از نماز و انفاق و در اثر گناه و تکذیب معاد، لیاقت شفاعت ندارند و نمی‌توانند از آن نعمت بزرگ بهره‌مند گردند.

حدّاقل کمک به دیگران، آزار نرساندن به آنهاست. اگر کسی هیچ‌گونه کمکی نمی‌تواند بکند، دست کم باید مواظب باشد از دیگران غیبت نکند، به آنان تهمت نزند و یا اهانت ننماید. اگر نمی‌تواند مانند حضرت زهرا (س) غذای خود را به دیگری ببخشد، لااقل با کارشکنی و شایعه و تهمت، سنگ‌اندازی نکند و موجبات آزار دیگران را فراهم نسازد و به مردم ظلم نکند.

شیعهٔ حقیقی، با دو بال پرواز می‌کند، یکی رابطه با خداوند مانند نماز و روزه و دیگری، رابطه با مردم یعنی کمک کردن به خلق خدا. قرآن کریم کمک به بندگان را از همهٔ انسان‌ها به قدر توان خواسته است: «لِینْفِقْ ذُوسَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَعَلَیهِ رِزْقُهُ فَلْینْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ» هر که به اندازهٔ توان خود باید به دیگران کمک کند؛ کسانی که وضع بهتری دارند، بیشتر کمک کنند و آنان که نمی‌توانند و فقیر هستند، به هر اندازه که برای آنان مقدور است، باید کمک نمایند. کسی که فقیر است و فقط به اندازهٔ خود و خانواده درآمد دارد، نباید خود را از کمک به دیگران تبرئه کند.

شیعهٔ حقیقی، با دو بال پرواز می‌کند، یکی رابطه با خداوند مانند نماز و روزه و دیگری، رابطه با مردم یعنی کمک کردن به خلق خدا. قرآن کریم کمک به بندگان را از همهٔ انسان‌ها به قدر توان خواسته است: «لِینْفِقْ ذُوسَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَعَلَیهِ رِزْقُهُ فَلْینْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ» هر که به اندازهٔ توان خود باید به دیگران کمک کند؛ کسانی که وضع بهتری دارند، بیشتر کمک کنند و آنان که نمی‌توانند و فقیر هستند، به هر اندازه که برای آنان مقدور است،

ظلم، در بین اشخاص آلوده به مال حرام، معتبر است و ربا و رشوه، در بین افراد آنان عادی است و امتیاز محسوب می‌گردد. مال‌حرام، رابطهٔ انسان با خداوند را به کلّی قطع می‌کند و او را به شیطان متّصل می‌نماید. ارتباط شیطان نیز او را به راهی می‌کشاندکه منتهای آن سقوط است و تا پایان عمر سراشیبی سقوط را طی می‌کند تا بمیرد. متأسفانه در آخرت نیز سقوط او ادامه دارد. خدا نکند کسی به این مقام پست تنزّل یابد که سقوطش، حتّی در جهنّم نیز ادامه‌دار باشد. افزون بر این، کسی که مال حرام کسب کرده، در قیامت باید حقّ‌النّاس را جبران نماید و این جبران ربطی به سقوط او و عذاب جهنّم ندارد.

از دیگر تبعات مال حرام، پدید آمدن جهل مرکب برای انسان است. به این معنا که کار زشت در نظر او جلوهٔ نیکویی دارد. قرآن کریم، ورشکسته‌ترین افراد در قیامت را کسی می‌داند که اعمال ناشایست خود را نیک می‌پندارد. «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا، الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یحْسِنُونَ صُنْعا» بگو: «آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم؟» [آنان] کسانی‌اند که کوشش‌شان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می‌پندارند که کار خوب انجام می‌دهند. افراد مبتلا به مال حرام دچار جهل مرکب می‌شوند.

یکی از تبعات غذای حرام، این است که توجه و بیداری را از انسان سلب کرده، او را در غفلت فرو می‌برد. وقتی چنین شد، حال عبادت ندارد، از نماز لذت نمی‌برد و بدتر از آن، از گناه لذت می‌برد. به مرتبه‌ای از سقوط می‌رسد که رابطهٔ با خدا برایش مشکل است و نه تنها موفق به خواندن نماز شب نمی‌شود، بلکه توفیق نماز اوّل وقت نیز از او سلب می‌شود.

اگر کسی هنگام خواب، وضو بگیرد، تا وقتی از خواب بیدار می‌شود، در حفظ و حراست خداست و اگر کسی تحت حفاظت الهی باشد، خداوند متعال مانع سقوط او می‌شود. امام صادق (ع) فرمودند: «مَنْ تَطَهَّرَ ثُمَّ آوَی إِلَی فِرَاشِهِ بَاتَ وَ فِرَاشُهُ کمَسْجِدِه» هر کس وضو بگیرد و به بستر خواب رود، بسترش به هنگام خواب مانند جایگاه سجدهٔ او خواهد بود. در روز نیز اهتمام به وضوگرفتن، لازم است و باعث حفظ انسان از خطر و اقسام بلا و مصیبت شده، او را از شرّ شیاطین جنّی و انسی در امان می‌دارد.

اهل سیر و سلوک، دائم الوضو و مقید به طهارت همیشگی هستند. شخصی نقل می‌کرد شبی در خدمت یکی از بزرگان علما بودم. او مریض شده بود، ولی هشت مرتبه برای تطهیر رفت و در حالی که هوا بسیار سرد بود، پس از تطهیر، با آب سرد وضو می‌گرفت و بدون وضو نخوابید. در واقع به تعبیر حضرت امام (ره) انسان باید همیشه این زره را همراه خود داشته باشد.

حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمودند: طهارت برای انسان، نظیر زره در جنگ است؛ یعنی همان‌طور که زره در جنگ و جهاد، حافظ انسان است، طهارت هم در زندگی و در جهاد با شیاطین جنّی و انسی، حافظ اوست.

همهٔ افراد و به خصوص زن و شوهر باید در مقابل یکدیگر کوتاه بیایند. مسلّماً زندگی بدون نزاع و اختلاف‌نظر ممکن نیست، جامعه هم بدون اختلاف سلیقه و اختلاف‌نظر نیست، امّا همه باید نسبت به یکدیگر کوتاه بیایند. قرآن‌کریم می‌فرماید: این حدّاقل قضیه است، ولی کم است؛ اگر در جامعه یا در خانه مظلوم واقع شدید و اگر حقّی از شما ضایع شد، کینه‌توز نباشید و طرف مقابل را ببخشید. در مرحلهٔ بعدی، اشتباه همدیگر را نادیده بگیرید و به گونه‌ای رفتار کنید که گویی قضیه‌ای اتفاق نیفتاده است. سپس قرآن کریم می‌افزاید: اگر یک کدام بدی کرد، دیگری خوبی کند و اگر یک کدام لجاجت کرد، دیگری کوتاه بیاید تا رحمت خداوند در آن خانه و در آن اجتماع نازل شود.