بریده‌هایی از کتاب توحید

بحث در نظم ناشی از علت غایی است.

هیچ وقت مادیین نمی‌گویند عالم خود به خود به وجود آمده؛ کدام مادی گفته که عالم خود به خود به وجود آمده؟! آنها هم می‌گویند هیچ چیزی خود به خود وجود ندارد، آنها هم قائلند به یک سلسله علت و معلولیِ بسیار منظم و می‌گویند هر پدیده‌ای که در دنیا پیدا می‌شود حتما علتی داشته و آن علت هم خودش به نوبه خود پدیده‌ای است و علت دیگری داشته، آن علت هم علت دیگری داشته و[ این سلسله ]نامتناهی است و هرگز به جایی منتهی نمی‌شود و لازم هم نیست منتهی بشود. از این طرف هم در آینده هر معلولی به نوبه خودش علت برای شی‌ء دیگری خواهد بود و آن شی‌ء دیگر، علت برای شی‌ء دیگری.[ خلاصه اینکه ]سلسله علت و معلول از دو طرفْ بی‌نهایت کشیده شده است.

یکی از اشتباهات بزرگ همین است که بعضی خیال می‌کنند انسان طبعا طالب تنوع است و اصلا تنوع را و اینکه از نوعی به نوع دیگر، لذتها و محبوبهایش را عوض کند، دوست دارد و خودِ تنوع مطلوب است؛ در صورتی که این طور نیست و اینکه تنوع مطلوب است به این علت است که هیچ مطلوبی قدرت ندارد مطلوبیت خودش را برای همیشه حفظ کند

خدا الآن هم عالم را خلق می‌کند و الآن هم عالم در حال خلق شدن است

اولین باری که شورویها گاگارین را به فضا فرستادند، در روزنامه خواندم که یکی از خارجیها گفته بود «گاگارین به نقطه‌ای رسید که از همه مردم به خدا نزدیکتر بود، برای اینکه به مرز عالم نزدیکتر شد!» آیا چنین حرفی درست است؟! البته نه. خدایی که بخواهد در کنار عالم قرار بگیرد و میان او و عالم مرزی قرار گرفته باشد، او اصلا خدا نیست. خدا آن است که در زمین و آسمان و در میان تمام ذرات موجودات علی‌السّویه است. وَ هُوَ اللّه‌ُ فِی السَّمواتِ وَ فِی الاَْرْضِ

این، حرف بی‌اساسی است که ما بگوییم آیا ما ماتریالیست هستیم یا ایده‌آلیست به آن مفهومی که آنها تعریف کرده‌اند؛[ بلکه در واقع ]بحث در این است که آیا هستی، محدود و محصور است به عالم شهادت و طبیعت و محسوسات، یا عالمی غیر از عالم محسوس و طبیعت و شهادت هم وجود دارد؟

خود فرنگیها در چند کتاب ـ از جمله در همان کتاب فرضیه‌های تکامل ـ نقل می‌کنند که کشیشی گفته «این خطوطی که روی طالبی هست برای این است که وقتی ما می‌خواهیم برای بچه‌ها طالبی قسمت کنیم، قاچ قاچ قسمت کنیم» . اگر بنا شود علت غایی را این طور توجیه کنیم و هدف از خطوط روی طالبی را این بدانیم که ما بفهمیم چطور کارد را روی طالبی قرار دهیم و آن را تقسیم کنیم، واضح است[ که قابل قبول نیست. ]اما اگر مقصود از اصل علت غایی این است که سیر طبیعت یک سیر هدفی است و یک نوع نور و عشق به کمالی در ذات طبیعت قرار دارد و طبیعت سر دو راهی‌ها قرار می‌گیرد و راه اصلح را انتخاب می‌کند، در این صورت چاره‌ای از آن نیست.

زهی نادان که او خورشید تابانبه نور شمع جوید در بیابان

مادیین می‌گویند نظام عالم نظام ضرورت است و ما هم می‌گوییم نظام ضرورت است، منتها آنها می‌گویند دست روی هر چیزی که بگذارید واجب بالغیر است، ما می‌گوییم این واجب بالغیرها منتهی می‌شود به یک واجب بالذات.

حرکت در اصطلاح فلسفه، مخصوص حرکتهای مکانی نیست، بلکه از نظر فیلسوف هر تغییر و تحولی حرکت است، خواه آن تغییر و تحول در مکان باشد، خواه در کمّیت، خواه در کیفیت، خواه در وضع خواه در جوهر و خواه در مقوله دیگر