بریده‌هایی از کتاب فی ظلال القرآن

دستاورد آدمی در این جهان، همهٔ دستاورد او نیست، بخشی از آن است. هر پاداشی یا سزایی که در این نشئه به وی نرسد در آن نشئه خواهد رسید، پس بر هیچ‌کس ستم نمیرود و هیچ‌کس را زیان نمیرسد.

«شیطان به شما وعدهٔ فقر میدهد و شما را به زشتی و پلیدی وامیدارد و خدا به شما آمرزش و فضل خود را نوید میدهد و خدا گشاده‌دست و دانا است.»

ایمان باید به شکل کار شایسته، از دل بجوشد... و این چیزی است که مدّعیان ایمان باید درست آن را بفهمند. ما که میگوییم مسلمانیم امروز نیاز فراوانی به دانستن و فهمیدن این مطلب داریم که: ایمان تا وقتی سرچشمهٔ عمل صالح نباشد خود نیز وجود ندارد. آنان‌که ادّعای مسلمانی میکنند ولی در زمین فساد برمی‌انگیزند و با مهم‌ترین مصداق اصلاحات _ یعنی با استقرار نظام خدایی در زمین و عملی گشتن مقرّرات و اخلاق دینی _ میجنگند، از اسلام بویی نبرده‌اند و از پاداش الهی بهره‌ای نخواهند داشت و از عذاب و انتقام خدا کسی جلوگیرشان نخواهد بود. هرچند همچون یهود با پندارهای بیهوده و باطل خود را سرگرم و دلخوش بدارند.

مگر گناه «به‌دست آوردنی» است؟ یقیناً منظور از این جمله آن است که هرکس دست به گناهی بیالاید، ولی با این تعبیر به حالت روانی ویژه‌ای نیز اشاره شده است... کسی که دست به گناهی می‌آلاید معمولاً از آن لذّت میبرد و آن را برخویش گوارا میبیند و به یک معنی، گویی چیزی به‌دست آورده است. اگر گناه را ناپسند میداشت مرتکب آن نمیشد و اگر در آن زیانی میدید، چنان با شوق و شور به‌سوی آن نمیرفت و اجازه نمیداد فضای جانش از آن سرشار گردد و جهانش بدان احاطه شود. چراکه از هر ناپسند و زیان‌بخشی میباید گریخت و هر انگیزه‌ای را که بدان وامیدارد باید سرکوب ساخت و از آلودگی به آن باید آمرزش خواست و به چیزی جز آن باید پناه برد. وقتی چنین احساسی از گناه در کسی پدید آمد ناممکن است که گناه او را در برگیرد و فضای زندگی‌اش را پر کند و دریچه‌های توبه و اندیشه را بر او ببندد.

گروهی بدآموز و فریب‌گر که دشمنان بشرند، آئین خدایی را در کفّه‌ای و نیروی ابتکار و سازندگی مادّی انسان را در کفّهٔ دیگری در برابر یکدیگر میگذارند، آنگاه به بشر میگویند: انتخاب کن! یا آئین خدا را برگزین و از همهٔ فرآورده‌های هوش و ابتکار انسان در قلمرو مادّه، چشم بپوش! و یا میوهٔ شیرین دانش و معرفت انسان را بچین و آئین خدا را بدور افکن!... و این فریب‌کاری رذیلانه و خباثت‌باری است. چراکه اساساً طرح مسئله به این صورت، مغرضانه و غلط است. آئین خدا دشمن ابتکار و سازندگی مادّی نیست، سرچشمهٔ زاینده و در جهت صحیحْ افکنندهٔ آن است. با این زایندگی و جهت‌بخشی است که اسلام، آدمی را در رسیدن به مقام خلافت در زمین، کمک و مدد مینماید و این همان مقام ارجمندی است که خدا برای بشر، ویژه‌اش ساخته و بدو قدرت دست یافتن بر آن بخشیده و از استعدادهای نهفته، چندان‌که در به‌سر بردن این وظیفه بر این ضرور بوده به او داده و از سنّتها و قانونهای جهان هستی آن اندازه که برای انجام این تکلیف لازم دیده، مسخّرش ساخته

حدیثی در ثواب عظیم حمد خدا «بنده‌ای از بندگان خدا در دعا چنین گفت: «پروردگارا! تو را سپاسی شایستهٔ جلال ذاتت و قدرت فراوانت» دو فرشته حیران ماندند و ندانستند این را چگونه در حساب نویسند

نبردی است میان فرمان خدا و اغوای شیطان، میان ایمان و کفر، میان حقّ و باطل و میان هدایت و گمراهی... صحنهٔ این نبرد، خود انسان است و او است که در این کشمکش سود میبرد یا زیان میکشد. در این یادآوری پیوسته او را نهیب میزند که: به هوش باش و بیدار! و در گوش او فرومیخواند که: تو جنگاوری در وسط میدانی، یا غنیمت خواهی برد، یا سرمایهٔ خود را هم از دست خواهی داد... .

در این دنیا نقطهٔ افتراق راه‌ها آن است که آدمی گوش به فرمان و مطیع خدا باشد یا پیرو و فرمان‌بر شیطان... و راه سوّمی وجود ندارد...

خداوند، پروردگار هر بزرگ و کوچک و آفرینندهٔ پشه و فیل است. معجزهٔ آفرینش پشه کمتر از معجزهٔ آفرینش فیل نیست و مایهٔ اعجاز در هر دو یکی است یعنی: معجزهٔ زندگی... راز پیچیده‌ای که به‌جز خدا کسی از آن آگاه نیست. دیگر آنکه در تمثیل، حجم و شکل، مهم نیست. مَثَل، ابزار روشنگری و بصیرت دادن است. در آوردن مثلها هیچ‌چیزی که موجب عیب یا مایهٔ شرمندگی باشد وجود ندارد و خدا با حکمت عظیمش، از این تمثیلها آزمایش دلها و روانها را اراده فرموده است

عقیدهٔ مؤمن همه‌چیز او است: وطن او، ملّیّت او و اهل و عشیرهٔ او

قدرتهای انسانی در نسبت با مسلمان دو نوعند: قدرتهای هدایت شده که به خدا ایمان دارند و از آئین خدا پیروی میکنند، اینها را باید کمک کرد و در راه تحقّق خیر و صلاح با آنها همکاری نمود... و قدرتهای گمراه که با خدا رابطه ندارند و پیرو آئین او نیستند، با اینها باید درگیر شد و مبارزه کرد و بر آنها هجوم آورد. گستاخی و سطبری این قدرتها نباید مسلمان را به وحشت افکنَد، زیرا اینها براثرِ انحراف از منشأ و مصدر اصلی قدرت _ قدرت خدا _ فاقد نیروی واقعی گشته و مایهٔ حیاتی و اصیلی را که بقای هر قدرت، وابسته به آن است از دست داده‌اند. درست همانند تودهٔ عظیمی که از ستارهٔ فروزانی جدا شده باشد... دیری نمیگذرد که این تودهٔ عظیم با همهٔ بزرگی و سطبری، افسرده و خاموش میگردد، درحالی‌که کوچک‌ترین اتم متّصل به آن منشأ فروزان، برای همیشه دارای فروغ و حرارت است: «ای‌بسا اندک مردمی که بر انبوه جمعیّتی پیروز شده‌اند به فرمان خدا...» این پیروزی، ناشی از پیوستگی با منشأ و مصدر نخستین قدرت است و زاییدهٔ مدد خواستن از تنها سرچشمهٔ نیرو و عزّت.

ابتکار و سازندگی مادّی، نوعی عبادت خدا و وسیله‌ای برای شکر نعمتهایش و پایبندی به شرط خدا در پیمان خلافت یعنی تلاش و عمل در چهارچوب رضای خدا محسوب میگردد. آنان‌که آئین خدا را در کفّه‌ای و آفرینش و ابتکار مادّی انسانها را در کفّهٔ دیگری میگذارند، بدخواه و شریرند.

انسان همواره در عین آنکه بسیاری از رازهای خلقت را میدانسته از ماورای لحظهٔ موجود بکلّی بی‌خبر بوده و با هیچ‌یک از وسائل تحت اختیار خود نمیتوانسته بداند که پس از این لحظه برای او چه پیش خواهد آمد و آیا نَفَسی که اکنون از سینه‌اش برمی‌آید دوباره بدو بازخواهد گشت یا آخرین نفس او خواهد بود. این یک نمونه از دانستنی‌هایی است که از بشر پوشیده است، زیرا آگاهی از آن از لوازم جانشینی او نیست، بل مزاحم و بازدارندهٔ او نیز هست. و ازاین‌گونه، رازهای نهان زیادی وجود دارد که آن را در زمرهٔ غیب جهان باید دانست، منطقه‌ای که جز دانش خدا را بدان راه نیست. این است که اندیشهٔ بشر نمیتواند در این‌گونه مطالب فرو رود زیرا وسیلهٔ رسیدن به اعماق آن در اختیار او نیست. هر کوششی در این راه مبذول شود، بیهوده و بی‌اثر و ضایع شده خواهد بود.

مردمان همه در ترکیب خلقت، برابر و همه انسانند: سری و پیکری و دست و پایی، گوشت و پوست و استخوان و عصبی، دو چشم و دو گوش و دهان و زبانی، سلّولهای زنده‌ای از نوع سلّولهای زندهٔ دیگر و خلاصه، قوارهٔ یکسانی در شکل و در مادّه... ولی نشانه‌ها و ویژگی‌ها و طبیعتها و استعدادهای بی‌نهایت دیگری نیز در ساختمان انسان دخیل است که ای‌بسا تمایز میان دو نفر انسان را _ با همهٔ آن شباهتها _ از فاصلهٔ زمین و آسمان افزون‌تر میسازد.

دستاورد آدمی در این جهان، همهٔ دستاورد او نیست، بخشی از آن است.