بریده‌هایی از کتاب فی ظلال القرآن

بیماری، بیماری می‌آفریند و کج‌روی از کم آغاز میگردد و هرچه پیش میرود، زاویهٔ انحراف، وسیع‌تر و وسیع‌تر میگردد. و این سنّت لایتغیّر خدا است در همه‌جا، در هرچیز و هر وضع و در همهٔ ادراکات و روشها.

اسرائیلی بالاخره اسرائیلی است!! همان است که هست، همان تیرگی حس، همان مادّی‌اندیشی و همان بی‌خبری از جهان برتر از حس...

تقوا ادراکی در ضمیر و حالتی در وجدان است که از آن، حرکات و اعمال خاصّی ناشی میگردد و درنتیجه، شعور باطنی انسان با رفتار ظاهری‌اش هماهنگ میشود و آدمی هم در خلوت دل و هم در صحنهٔ عمل به خدا میرسد.

بدون وجود ممنوع و حرام، اراده رشد نمیکند و انسان دارای اراده، از حیوان مجبور بی‌اختیار، متمایز نمیگردد و صبر آدمی در وفای به عهد و پایبندی به شرط، آزموده نمیشود. اراده نقطهٔ تمایز است، آنها که بِلااراده در لذّتها غوطه میخورند از دنیای بهائم‌اند گرچه به شکل آدمی‌زاده.

اینجا نیز دو راهی دیگری است: یکی راه آزادی مطلق از هر نوع بردگی و عبودیّتی، و دیگری راه بردگی مطلق در برابر بندگان و بردگان. این اصل، اِعلان آزادی کامل انسان است: آزادی از قیدوبند اوهام، آزادی از بندگی نظامهای تحمیلی و آزادی از عبودیّت هر وضع نامتناسب با ساختمان انسان.

چه بینوا و سیه‌روز است آن‌کس که فرمانروای آسمان و زمین او را به مسخره گیرد...

ایمان به غیب نقطه‌ای است که انسان را از حیوانات جدا میکند و از دنیای بهائم، فراتر میبرد. ولی مادّی‌مسلکان این روزگار _ همچون مادّی‌مسلکان هر زمان _ میخواهند انسان را عقبگرد دهند، عقبگرد به جهان حیوانیّت که نامحسوس را در آن راه نیست!

آن‌کس که در سایهٔ قرآن زندگی میکند می‌یابد که هریک از سوره‌های قرآن، دارای شخصیّت ممتاز و مستقلّی است، دارای روحی است که قوام سراسر سوره به آن است، درست همچون روح یک موجود زنده. دارای یک موضوع اصلی است یا چند موضوع اصلی که بر گرد یک محور دور میزند. هر سوره دارای جوّ مخصوصی است که بر همهٔ موضوعات آن سایه افکنده و سیاق کلام را در سوره آن‌چنان آورده که همهٔ این موضوعات را از چند جهت شامل میگردد و به آنها یکنواختی میدهد. همچنین هر سوره دارای آهنگ و موسیقی خاصّی است که فقط در صورتی که مناسبت کلام تغییر یابد، عوض میشود.

تسلیم موهومات و خرافات شدن بسی خطرناک و زیان‌بخش است، ولی خطرناک‌تر و زیان‌بخش‌تر آن است که هر مجهولی را به این دلیل که مجهول است و هر پوشیده و پنهانی را به این دلیل که نمیتوانیم بر آن احاطه بیابیم، انکار کنیم.

کسانی که شنیع‌ترین فسادها را در زمین برپا میکنند و آنگاه خود را اصلاحگر مینامند، در هر زمان بسیارند. علّت این ادّعا آن است که معیارهاشان غلط و نارسا است. هرگاه میزان اخلاص و بی‌غرضی در کسی مختل گردد، همهٔ موازین و معیارهایش مختل و نارسا میشود.

داوری خواستن از آئین قرآن، یک عمل مستحب و زائد بر وظیفه و قابل انتخاب نیست، مرز میان ایمان و بی‌ایمانی است: «هیچ مرد و زن مؤمنی حق ندارد که وقتی خدا و پیغمبر حکمی صادر کردند اختیار کار خود را داشته باشد.»

مؤمن بر ایجاد علّتها همّت میگمارد چون این وظیفه و تعهّد او است، ولی خدا است که اثرها و نتیجه‌ها را براثرِ آن به‌وجود می‌آورد.

داستان درخت ممنوع و وسوسهٔ لذّت‌جویی شیطان و فراموشی پیمان و مرتکب شدن گناه و آنگاه هشیاری بعد از مستی و سپس پشیمانی و آمرزش‌طلبی، بی‌کم‌وکاست همان تجربهٔ روزمرّه و تکراری بشر است.

سخن اگر از دلی که بدان مؤمن است برنخیزد، هرچه خوش‌آهنگ و پرطنین و شورانگیز باشد، مرگ‌زده برمیخیزد و بی‌فروغ و بی‌جذبه به گوش میرسد.

صف‌بندی جاودانه پدید می‌آید، از یک‌سو آفریدهٔ شر در هیکل ابلیس و از سوی دیگر، جانشین خدا در قالب آدم. پیکاری که صحنه‌اش ضمیر آدمی است درمیگیرد. در این پیکار هرچه انسان به اراده‌اش و به پیمانش با خدا پایبندتر باشد پیروزی خیر بیشتر است و هر اندازه که در برابر هوس و شهوتش تسلیم‌تر و از پروردگارش دورتر گردد، نصرت شر، افزون‌تر است.

«محدود» نمیتواند «مطلق» و نامحدود را درک کند، بر او لازم است به احترام منطق خود بپذیرد که دسترسی یافتن او به ادراک نامحدود و مطلق، کاری است محال و اگر او مجهولی را درنیافت نمیتوان گفت که آن شیئی وجود ندارد.

منطق استوار انسانی حکم میکند که مقرّرات زندگی باید از منبع و مصدر ثابتی غیر از خواست تغییرپذیر خود انسان، سرچشمه گیرد، منبع و مصدری که دستخوش هوسها و انگیزه‌های نوبه‌نو و رنگارنگ نباشد و مردم باید به آن معیار ثابتی رجوع کنند که اثرپذیر از رضا و غضب و صحّت و مرض و هواوهَوس نباشد.

مادّیّات همه برای انسان، برای محقّق ساختن انسانیّت و برای پابرجا داشتن زندگی انسانی آفریده یا ساخته شده‌اند، پس روا نیست که به‌دست آمدن آنها به قیمت از دست دادن یکی از ارزشهای انسانی یا ویران کردن یکی از بنیانهای انسانی تمام شود.

علّتها و مقدّمات، پدیدآورنده‌های اثرها و نتیجه‌ها نیستند، این ارادهٔ مطلق خدا است که هم علّت را پدید می‌آورد و هم نتیجه و اثر را بر آن مترتّب میسازد

عقیدهٔ مؤمن همه‌چیز او است: وطن او، ملّیّت او و اهل و عشیرهٔ او... و براین‌اساس است که آدمیان فقط بر این محور، میتوانند گرد آیند نه چون چارپایان در سبزه‌زار و چراگاه و رمه و پرچین!