بریده‌هایی از کتاب در باب حرف مفت

حرف‌مفت‌زن هر چقدر هم که سنجیده و با وجدانِ بیدار کارش را پیش ببرد، همچنان این حقیقت بر جای خود باقی است که او باز هم در تلاش است تا از چیزی قسر در برود. قطعاً در کار او، چنان که در کار استادکار شلخته، یک جور لاقیدی هست که در برابر مقتضیات هر نوع انضباط زاهدانه و مبتنی بر بی‌غرضی مقاومت می‌کند، یا از آن‌ها می‌گریزد.

به نظر مناسب می‌آید که میان حرف‌مفت و محصولات ساخته‌شده از سر بی‌دقّتی و کالاهای بنجل، از جهتی، مشابهت ببینیم. امّا از چه جهتی؟ آیا شباهت در این است که خود حرف‌مفت همواره از سر بی‌دقّتی یا ناپرهیزی پدید می‌آید، چندان استادکارانه ساخته نمی‌شود، در ساختنش آن دغدغهٔ دقّت وسواس‌گونه در جزئیّات که لانگ‌فیلو می‌گوید وجود ندارد؟

به نظر می‌رسد که با حرف‌مفت باید در دو جبهه بجنگیم: نخست باید بکوشیم سرچشمه‌های حرف‌مفت را در درونمان بخشکانیم؛ یعنی باید ببینیم که چه بخش عظیمی از آن چه از خود ما صادر می‌شود حرف‌مفت است و در صدد کاستن از آن باشیم. و آن‌گاه باید در جبههٔ بیرون، با سایر مظاهر حرف‌مفت‌زنی، مقابله کنیم.

هنوز تحقیق جامعی در خصوص روش‌هایی که حرف‌مفت‌زن‌ها به‌کارمی‌گیرند صورت نگرفته است، امّا عجالتاً می‌توان گفت که اینان از همهٔ صناعات ادبی در جهت افزایش ابهام و ایهام و غموض بهره می‌گیرند. یعنی می‌کوشند که تا حدّ امکان سخنی نگویند که روشن و سرراست و فهم‌پذیر باشد.

سومین عامل را، که در نسبت با دو عامل قبلی عمیق‌تر است، باید در پاره‌ای از آموزه‌های فلسفی پساتجدّدگرایانه جست، در اَشکال متنوّعِ شکّاکیّتی که امکان هر گونه دسترسی قابل‌اعتماد ما به واقعیّت عینی را انکار می‌کند و، بنابراین، امکان شناخت چگونگی حقیقی چیزها را مردود می‌شمارد. این آموزه‌های "ستیزنده با واقع‌گرایی" تیشه می‌زنند به ریشهٔ اطمینان به ارزش تلاش‌های بی‌غرضانه در جهت تعیین این که چه چیزی صادق است و چه چیزی کاذب، و حتّی تیشه می‌زنند به ریشهٔ اطمینان به معقول‌بودن تصوّر پژوهش عینی.

دومین عاملی که سبب شده است تا ما، از هر سو، چنین آماج حرف‌مفت قرار گیریم و چه‌بسا خود نیز دستی در تولیدش داشته باشیم این اعتقاد رایج است که: مسئولیّت شهروند در یک نظامِ مردم‌سالار است که دربارهٔ هر چیزی، یا دست‌کم هر چیزی که به ادارهٔ امور کشورش ربط دارد، عقیده‌ای داشته باشد.

در عرصهٔ عمومی زندگی، متداول است، جایی که انسان‌ها مدام سوق داده می‌شوند - خواه به توسّط گرایش‌های خودشان و خواه به توسّط تقاضاهای دیگران - به این که دربارهٔ مسائلی سخن بگویند که در باب آن‌ها کم‌اطّلاع اند.

فرانکفورت در انتهای جستار بخشی را نیز به تبیین این واقعیّت اختصاص می‌دهد که در روزگار ما حرف‌مفت خیلی زیاد است، و بر سه امر تأکید می‌ورزد: نخست، اوضاع‌واحوالی است که در آن افراد سوق داده می‌شوند به این که در باب اموری سخن بگویند که آگاهی چندانی از آن ندارند.

حرف‌مفت‌زن از سویی دغدغهٔ صدق و کذب سخنانی را که بر زبان می‌راند ندارد و از دیگر سو می‌کوشد قصد واقعی‌اش را از مخاطب پنهان دارد.

حرف‌مفت لازم نیست که کاذب باشد، به لحاظ محتوای نادرست‌نمایش با دروغ تفاوت دارد. احتمالش کم است که حرف‌مفت‌زن ما را دربارهٔ امور واقع یا دربارهٔ تصوّرش از امور واقع فریب بدهد، یا حتّی قصدی برای این کار داشته باشد. آن چه او لزوماً تلاش می‌کند تا ما را درباره‌اش فریب بدهد قصدش است.

دروغ و حرف‌مفت از جهتی نیز با یکدیگر شباهت دارند: هر دو در پی نادرست‌نمایی اند، هرچند یکی در پی نادرست‌نمایی چیزی و دیگری در صدد نادرست‌نمایی چیزی دیگر است.

فرانکفورت در این اثر موجز و عمیق چه می‌کند؟ او در بخش اعظم جستار می‌کوشد از خلال بررسی مفاهیمی چون شیّادی، نادرست‌نمایی، دروغ‌گویی، و لاف‌زنی نرم‌نرمک به ما درکی از مفهوم حرف‌مفت بدهد.

این کتاب، در اصل، متن سخنرانی‌ای است که فرانکفورت به سال ۱۹۸۵ در دانشگاه یِیل ایراد کرد و آن‌گاه آن را به صورت مقاله‌ای در یک مجلّهٔ دانشگاهی نه‌چندان شناخته‌شده و، دو سال بعد، در مجموعه‌ای از مقالاتش به چاپ رساند.

عشق عمیق‌ترین منبع معنابخشی به زندگی بشر است و، از میان صورت‌های گوناگون عشق، عشق به خود عزیز، یعنی تعهّد به "حفاظت از علایق و منافع حقیقی خود"، ناب‌ترین صورت عشق است،

عشق منبع مبدع ارزش نهایی است. اگر عاشق هیچ چیز نبودیم، هیچ چیز نزد ما هیچ ارزش قطعی و ذاتی‌ای نداشت. هیچ چیز در میان نبود که خود را به طریقی ملزم به پذیرش آن به مثابهٔ غایتی نهایی بدانیم. عشق‌ورزیدن بنا به طبیعتش موجب می‌شود که هم متعلّق‌های آن را ارزشمند بدانیم و هم چاره‌ای نداشته باشیم جز اتّخاذ آن متعلّق‌ها به عنوان غایات نهایی‌مان.

اگر ما حقیقتاً طالب فکر هستیم، نباید فلسفه‌دوستی ستایش‌برانگیز ما به فلسفه‌زدگی تبدیل شود و موجب غفلت از دیگر شیوه‌های فکری و سایر حیطه‌های علوم انسانی باشد.

اما فکر فلسفی، با همهٔ تنوعش و همهٔ شرافتش، البته که یگانه شیوهٔ فکر کردن نیست و حاصل فعالیت فکری انسان صرفاً در آثار فلسفی بروز نیافته است.