بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

هیچ‌کس از سر ترس کار نکند، آزاد باشید، خودتان باشید. بروید خلاقیت‌هایتان را نشان بدهید، استعدادتان را شکوفا کنید، از چیزی نترسید. ابلیس چه می‌کند؟ طبق آیهٔ قرآن: «الشَّیْطان یَعِدُکمُ الْفَقْرَ» (بقره/۲۶۸) یعنی ابلیس مدام انسان را از فقر می‌ترساند.

در زمانهٔ ظهور امام زمان (عج)، جامعه مبتنی بر تقوا اداره می‌شود. در آن زمان دیگر کسی از ترس فقر کار نمی‌کند؛ هرکس فقیر شود، حضرت جبران می‌کنند. هیچ‌کس از ترس فقر استخدام نمی‌شود. ریسک می‌کنند، تجارت می‌کنند، خودشان کار می‌کنند، هرکس هم که ورشکست شد، حضرت جبران می‌کنند. کما اینکه رسول خدا (ص) فرمود: هرکسی ضرر کرد منِ پیغمبر صاحب اموالش هستم؛ من تأمین می‌کنم: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) أَنَّ النَّبِیَّ (ص) قَالَ: أَنَا أَوْلَی بِکلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ عَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ بَعْدِی. فَقِیلَ لَهُ مَا مَعْنَی ذَلِک؟ فَقَالَ قَوْلُ النَّبِیِّ (ص)‌ مَنْ تَرَک دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ؛ امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمود: من بر هر مؤمنی از خود او اولی هستم و بعد از من علی (ع) این اولویت را دارد. از امام صادق (ع) دربارهٔ معنای همین جمله پرسیدند. حضرت در جواب این سخن پیامبر (ص) را فرمود که: هر کس از دنیا برود و قرض یا خانوادهٔ نیازمندی بر جای بگذارد، من متعهد به تأمین آنها هستم.»

«تقوای عمومی» تقوای قبل از مسلمانی است که عبارت است از زندگی ضابطه‌مند، نظم، دقت، سخت‌کوشی و... که باعث هدایت انسان‌هایی است که مؤمن نیستند.

اصالت تقوا، مانع از عجب و غرور تقوا اجازه نمی‌دهد در مورد خودمان هم «قضاوت خوب» داشته باشیم! قرآن کریم می‌فرماید: «فَلا تُزَکوا أَنْفُسَکمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی» (نجم/۳۲) یعنی خودتان را انسانِ خوبی ندانید! به خودتان نمرهٔ بیست ندهید و خودتان را زیاد تحویل نگیرید؛ چون خدا بهتر می‌داند چه کسی با تقوا است.

نتیجهٔ دیگر برخورد با انسان‌ها به روش تقوا انعطاف‌پذیری است. یعنی وقتی تکلیف‌گرا شد و نتیجه‌گرا نبود، انعطاف‌پذیری به دنبال آن می‌آید. در این صورت، اصل برای او این است که تکلیف او چیست. اگر نماز اول وقت تکلیف است، آن را انجام می‌دهد. اما خشک و بدون انعطاف نیست؛ بلکه اگر در زمان اول وقت نماز، تکلیف مهم‌تری پیش آمد به آن عمل می‌کند و از تعصبات بی‌پایه به دور است. امام صادق (ع) می‌فرمایند عابد پیری از بنی‌اسرائیل مشغول نماز بود که دید بچه‌ها خروسی را گرفتند و پرش را می‌کَنند و آن خروس ناله و فریاد می‌کند. اما آن عابد همان‌طور مشغول نماز بود و آن حیوان را نجات نداد! خداوند به زمین وحی فرمود که آن عابد را در خودش فرو ببرد.

روش تقوا می‌گوید هر وقت کودک اشتباه کرد مچش را نگیر! بگذار به خودش بیاید. هر وقت هم کار خوبی کرد او را تشویق نکن! بگذار روی پای خودش بایستد. با او رفتاری «انسانی» داشته باش!

فسادخیزترین مدارس مدارسی هستند که ایمان داشتن را به دانش آموزان آموزش می‌دهند، ولی تقوای قبل از ایمان (خودکنترلی) را آموزش نمی‌دهند! این مدارس انسان‌هایی تربیت می‌کنند که بعداً یا دین را تحریف می‌کنند، یا علیه دین قیام می‌کنند و قیامشان هم مؤثر است و مردم نیز این دین تحریف‌شده را از آنها می‌پذیرند! چون قبلاً در مدارسی مذهبی درس خوانده‌اند و به همین دلیل اطلاعات دینی آنها بالا است ولی تقوایشان صفر است.

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ، الْجَبَلُ یُسْتَقَلُّ مِنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ شَیْ‌ءٌ؛ مؤمن سخت‌تر و سفت‌تر از کوه است، چون می‌توان از کوه چیزی جدا کرد، اما نمی‌توان از دین مؤمن چیزی را جدا نمود.»

تقوا یعنی خودکنترلی، یعنی عمل کردن با انگیزه‌های درونی، نه با کنترل و انگیزه‌های بیرونی.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «فَإِنَّ تَقْوَی اللَّهِ مِفْتَاحُ سَدَادٍ وَ ذَخِیرَةُ مَعَادٍ وَ عِتْقٌ مِنْ کلِّ مَلَکةٍ وَ نَجَاةٌ مِنْ کلِّ هَلَکةٍ، بِهَا یَنْجَحُ الطَّالِبُ وَ یَنْجُو الْهَارِبُ وَ تُنَالُ الرَّغَائِب؛ تقوا کلید هر در بسته، ذخیرهٔ قیامت و عامل آزادگی از هر قیدی است که بخواهد بر انسان مسلط شود. تقوا نجات‌دهندهٔ از هرگونه هلاکت است. با تقوا، تلاشگران پیروز می‌شوند و فراری نجات می‌یابد و به هر آرزویی می‌توان رسید.»

زمانی که فرد را از بیرون، وادار به انجام کاری کنید، دیگر عامل درونی او را به جنبش و حرکت وانمی‌دارد و کم‌کم آدمیتش را هم از دست می‌دهد.

یک نظام آموزشی که برای تأخیرِ ۱۰ دقیقه‌ای، «غیبت» می‌زند و نمره کم کرده یا جریمه می‌کند، در واقع احساس مسئولیت فرد را نسبت به خودش نابود کرده است.

اگر تشویق و تنبیه دیگران روی فرزند شما اثر نگذاشت، این یعنی او مستقل بار آمده است و در این صورت است که به خلاقیت و شکوفایی می‌رسد؛ شکوفایی از استقلال برمی‌آید. کسی که به تشویق دیگران وابسته باشد، خلاقیتش را از بین برده است.

تقوا روشی برای انگیزه‌مند شدن انسان است که او را با نوعی خودکنترلی (نه کنترل بیرونی از طریق پاداش و جزا)

اینکه امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری کسانی که قدرت را به دست گرفتند -در حالی که صلاحیت آن را نداشتند- را رأساً حذف نمی‌کنند نیز به دلیل تبعیت آنها از روش تقوا در مدیریت جامعه است و بلوغ سیاسی مؤمنین نیز جز از این رهگذر امکان‌پذیر نیست.

هیچ‌کس از سر ترس کار نکند، آزاد باشید، خودتان باشید. بروید خلاقیت‌هایتان را نشان بدهید، استعدادتان را شکوفا کنید، از چیزی نترسید. ابلیس چه می‌کند؟ طبق آیهٔ قرآن: «الشَّیْطان یَعِدُکمُ الْفَقْرَ» (بقره/۲۶۸) یعنی ابلیس مدام انسان را از فقر می‌ترساند. تقوا چه می‌کند؟ می‌گوید: «تو به نتیجه چه‌کار داری؟!» تقوا نمی‌گوید: «من تو را غنی می‌کنم»، می‌گوید: «از فقر نترس و به نتیجه کاری نداشته باش!»

برخی از مدارس به فرآیندِ تربیت، کاری ندارند؛ بلکه تنها به نتیجهٔ کار توجه می‌کنند. می‌گویند: «ببینید بچه‌های این مدرسه چقدر منظم می‌روند و نماز می‌خوانند.» اما این ملاک خوبی برای سنجش دانش‌آموزان نیست. وقتی می‌پرسیم: چه کرده‌اید که این دانش‌آموزان اهل نماز خواندن شده‌اند؟ می‌گویند: «درس معلم ار بود زمزمهٔ محبتی جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را ما این‌قدر به او محبت کرده‌ایم که با یک اشارهٔ ما اهل نماز شده است.» اما با ضرب‌المثل نمی‌شود برای مدرسه برنامه‌ریزی کرد. در این سن، محبت به معلم و اینکه دانش‌آموزان دوست دارند شبیه معلم خود بشوند، باعث شده است که از معلم خود حرف‌شنوی داشته باشند. اما چند سال بعد که محبتشان به معلم خاموش شده و به‌جای «دیگر پیروی» بخواهند «خود پیرو» باشند، دیگر نمی‌توان با ابزار محبت او را نمازخوان نگه‌داشت

اگر در دبیرستان، دانش‌آموزان فقط با زور نمره و حضور و غیاب و نظارت بیرونی درس بخوانند، یعنی نظام آموزش و پروشِ ما در امر «تعلیم و تربیت» در دوران هفت سال دوم (یعنی دبستان یا به عبارت دیگر از ۸ تا ۱۴ سالگی) شکست خورده است؛ نه اینکه آموزش و پرورش دانش‌آموزان را تربیت نکرده باشد؛ بلکه بد تربیتشان کرده است. یک نظام آموزشی که برای تأخیرِ ۱۰ دقیقه‌ای، «غیبت» می‌زند و نمره کم کرده یا جریمه می‌کند، در واقع احساس مسئولیت فرد را نسبت به خودش نابود کرده است.

مراتب ارزش انسان‌ها نیز با تقوا تعیین

«تقوا» نیز به معنی قدرت «مراقبت» و «کنترل خود» است.