بریده‌هایی از کتاب نردبان شکسته

در دههٔ ۱۹۹۰ روان‌شناسی به اسم سم مک‌فارلند دربارهٔ باورهای مردمِ روسیه تحقیقی انجام داد. بعد از دهه‌ها زندگی زیر یوغ حکومتِ کمونیستی‌ای که مستبد بود و درعین‌حال برابریِ اقتصادیِ نسبی‌ای را در کشور رونق داده بود، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به افزایش چشمگیر نابرابری منجر شد. در آن دوران آشفته و پرتلاطم، بازارهای سرمایه با نظارت اندک یا بدون هیچ‌گونه نظارتی اداره می‌شدند. امنیت اقتصادیِ طبقهٔ متوسط از دست رفت، درحالی‌که معدودافرادی که ارتباط خوبی با سطوح بالای دولت داشتند میلیاردر شدند. مک‌فارلند و همکارانش نظر افکار عمومی دربارهٔ شرایط اقتصادی جدید و سطح طرفداری از روزگارِ کمونیستیِ گذشته را اندازه‌گیری کردند. همچنین نظر روس‌ها را درخصوص ترجیح آن‌ها دربارهٔ حکومت سنتی و ثبات در برابر تغییر پرسیدند. در روسیه، برخلاف امریکای شمالی و اروپای غربی، احترام به سنت‌ها هم‌بستگیِ قدرتمندی با میل به تساویِ بیش‌تر داشت. ازاین‌رو اشتیاق به رژیم گذشته، بسته‌به ماهیت آن رژیم، معانیِ متفاوتی داشت.

انسان‌ها موجوداتی منحصربه‌فرد در قلمروی حیوانات‌اند، اما دراین‌مورد، دررابطه‌با اشتیاقِ رسیدن به موقعیت‌های والا، تفاوتی میان ما و سایر موجودات نیست.

چرا اخبار سلبریتی‌ها مثل کاغذرنگی روی سرمان می‌بارد، اما هرگز در عناوینِ خبرها دربارهٔ دِیل ـ تعمیرکار محلیِ سیستم‌های گرمایش و سرمایش و هواکش و رابطهٔ پرفرازونشیب او با برندا، پرستار خانگی ـ چیزی گفته نمی‌شود؟ البته پاسخ این است که ما شیفتهٔ موقعیت‌های اجتماعیِ عالی هستیم.

هرچه برای صفتی ارزش بیش‌تری قائل باشیم، امتیازی که به خودمان می‌دهیم بالاتر است.

موقعیت اجتماعی همیشه هدفی متحرک است، چون براساس مقایسهٔ مداوم با دیگران تعریف می‌شود. ما در هر موقعیتی خودمان را ازنظر اجتماعی با انواع آدم‌ها مقایسه می‌کنیم؛ بااین‌حال به‌طرز مرموزی جوری نتیجه می‌گیریم که همیشه جزو نیمهٔ بالاییِ نردبانِ موقعیتیم. متوجه شده‌ایم که راحت‌ترین کار ماندن در آن قسمت از نردبان است. یک دقیقه به این فکر کنید که چقدر در کارتان موفقید. چقدر باهوشید؟ چقدر اخلاق‌گرایید؟ چقدر به دوست‌تان وفادارید؟ رانندهٔ خوبی هستید؟ قلباً می‌دانید که در تمام این موارد بهتر از حد متوسطید. درحقیقت بیش‌ترِ مردم در اعماقِ قلب‌شان می‌دانند که در بسیاری از کارها بهتر از حد متوسط‌اند، اما تا جایی‌که همه می‌دانند، این موضوع غیرممکن به نظر می‌رسد. این یافته را «اثرِ لیک ووبگون» خوانده‌اند

اگر خودتان را در پله‌های پایینیِ نردبانِ موقعیت می‌بینید، به‌احتمال زیاد در سال‌های آینده از افسردگی، اضطراب و درد مزمن رنج خواهید برد. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، احتمال این‌که تصمیماتِ بد بگیرید و عملکردتان در کار ضعیف باشد، بالاتر است. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، احتمال این‌که نظریات فراطبیعی و نظریهٔ توطئه را بپذیرید، بالاتر خواهد بود. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، بیش‌تر مستعد مشکلات وزنی، ابتلا به دیابت و ناراحتی قلبی خواهید بود. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، سال‌های باقی‌مانده از عمرتان کم‌تر خواهد بود.

خودتان را در پله‌های پایینیِ نردبانِ موقعیت می‌بینید، به‌احتمال زیاد در سال‌های آینده از افسردگی، اضطراب و درد مزمن رنج خواهید برد. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، احتمال این‌که تصمیماتِ بد بگیرید و عملکردتان در کار ضعیف باشد، بالاتر است. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، احتمال این‌که نظریات فراطبیعی و نظریهٔ توطئه را بپذیرید، بالاتر خواهد بود. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، بیش‌تر مستعد مشکلات وزنی، ابتلا به دیابت و ناراحتی قلبی خواهید بود. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، سال‌های باقی‌مانده از عمرتان کم‌تر خواهد بود.

نابرابری در ذهن ما بسیار شبیه فقر است، به‌طوری که ایالات متحدهٔ امریکا ـ ثروتمندترین و نابرابرترین کشور جهان ـ را دارای ویژگی‌های بسیاری می‌بینیم که آن‌را شبیه کشوری درحال‌توسعه می‌کند نه یک ابرقدرت.

نابرابری همچون فقر نیست؛ هرچند به‌طرز هراسناکی می‌تواند حسی شبیه آن داشته باشد.

می‌توانید بر فرد یا سیستم تمرکز کنید، اما پایشِ هم‌زمانِ هر دو دشوار است. محافظه‌کاران بر افراد درون سیستم تمرکز می‌کنند. این مردِ جوان مسئولیت پیداکردن شغل را بر عهده دارد. آن زنِ جوان باید تصمیماتی بگیرد که مانع تبدیل‌شدنش به مادری تنها می‌شوند. اگر این دو چنین نکنند، مجبور به تحمل عواقب آن خواهند بود. لیبرال‌ها سیستم را در نظر می‌گیرند و بر این باورند که مکان‌هایی که فقر در آن‌ها هنجار است، فقر را در نسل‌های بعدی هم بازتولید می‌کنند. حتا اگر بچه‌ها به‌سختی کار کنند هم، تعداد کمی می‌توانند خودشان را از مهلکهٔ فقر برهانند. اگر می‌خواهید پیش‌بینی کنید کدام بچه در آینده شغل پیدا می‌کند و کدام کودک به مادری تنها تبدیل می‌شود، با بررسیِ درآمدِ والدین و کیفیت مدارسِ آن‌ها شروع کنید. در فصل ۳ دیدیم هر دو چشم‌انداز بیش‌ازاندازه ساده‌نگرند، چون نابرابری در جوامعْ رفتارهای افراد را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و به‌تبع آن باعث نابرابریِ بیش‌تری می‌شود.

دی گاویله در گزارشش نوشته است: «شروع کردیم به آشنایی با یکدیگر؛ کسانی‌که به مذهب و شاه وفادار بودند، صندلی‌های سمت راست (شاه) را اشغال کردند تا از تماس با هیاهوکننده‌ها، قسم‌خورده‌ها و ناسزاگوهایی که از حملهٔ مستقیم به شاه در حزب مخالفان لذت می‌بردند اجتناب کنند. انقلابیونِ مسلحی که می‌خواستند سلطنت را براندازند و کسانی‌که به‌جای قدرتِ کلیسا به خصوصیات عقل‌گرایانهٔ عصر روشنگری باور داشتند، به‌سمت چپ مجلس رانده شدند. کسانی هم که دیدگاه ملایم‌تری داشتند در مرکز اتاق جلسه مستقر شدند.» این آرایش، به‌رغم آن‌که برنامه‌ریزی‌نشده بود، چندان دور از ذهن هم نبود. در مجلس قبلی، شاه از روحانیت (طبقهٔ اول) و نجبا (طبقهٔ دوم) دعوت می‌کرد در سمت راست او بنشینند و از کارگران (طبقهٔ سوم) می‌خواست در صندلی‌های سمت چپِ او مستقر شوند.

به‌همین‌ترتیب عرف جامعه کفش چرمی را به یکی از ضرورت‌های زندگی در انگلیس تبدیل کرده است. فقیرترین افرادِ آبرومند از هر جنسیتی اگر بدون داشتن کفش چرمی درملأعام ظاهر شوند، شرمنده خواهند شد.

ازنظر بیش‌ترِ مردم، ثروتمندبودن به‌معنای تحصیل درآمدی حدود سه برابرِ درآمد فعلیِ آن‌ها بود. بنابراین چه‌کسی واقعاً فقیر است و چه‌کسی فقیر نیست؟ جوابِ این سؤال پیچیده‌تر از چیزی‌ست که به نظر می‌رسد.

موقعیت ذهنیِ شما در نردبان موقعیت دربارهٔ آن‌چه احتمالاً به آن تبدیل خواهید شد، اطلاعات زیادی فاش می‌کند.

بااین‌حال جان رالز به‌شدت به این فرضیه بدبین بود. او چنین استدلال می‌کرد: اگر مردی صاحب هوشِ درخشان است، چرا به‌خاطر آن ستایش شود؟ او صرفاً آن‌قدر خوش‌اقبال بوده است که با هوش بالا متولد شود. اگر کسی دارای اخلاق کاریِ قدرتمند است، صرفاً برندهٔ بخت‌آزماییِ صفات سخت‌کوشی و پشتکار شده است. اگر هم پسری به‌اندازهٔ کافی قدرتمند است که از بیماری‌ای وحشتناک جان سالم به در ببرد و پسر ضعیف‌تر تسلیم می‌شود، این صرفاً نشان‌دهندهٔ یکی از حقایق تلخ زندگی‌ست. رالز در این‌ها چیزی نمی‌دید که ازنظر عدالت یا اخلاق ستودنی باشد.

خیار که تا چند دقیقهٔ پیش قابل‌قبول به نظر می‌رسید، با مشاهدهٔ دریافت انگور توسط میمون کناری، دیگر به‌اندازهٔ کافی خوب نبود. این نتایج بسیار چشمگیرند، چون نشان می‌دهند میمون‌ها بیش از پاداش‌های واقعی، ملموس و خوردنی، به موقعیت خود نسبت‌به سایر میمون‌ها اهمیت می‌دهند

خیار که تا چند دقیقهٔ پیش قابل‌قبول به نظر می‌رسید، با مشاهدهٔ دریافت انگور توسط میمون کناری، دیگر به‌اندازهٔ کافی خوب نبود. این نتایج بسیار چشمگیرند، چون نشان می‌دهند میمون‌ها بیش از پاداش‌های واقعی، ملموس و خوردنی، به موقعیت خود نسبت‌به سایر میمون‌ها اهمیت می‌دهند

پاسخ این است که ما شیفتهٔ موقعیت‌های اجتماعیِ عالی هستیم. از زمان ارسطو، در تئاترهای ما با مردمانِ عالی‌رتبه همچون قهرمانان رفتار شده است؛ چون فقط کسی از عرش ممکن است نهایتاً به فرش سقوط کند. در زندگیِ روزمره هم مثل هنر، چشمان‌مان را به زندگیِ ثروتمندان و آدم‌های مشهور می‌دوزیم و آدم‌های عادی‌ای را که در اطراف‌مان حضور دارند نادیده می‌گیریم. چرا تااین‌حد به موقعیت اجتماعی اهمیت می‌دهیم؟

همهٔ ما از میزان درآمدمان آگاهیم، اما تعداد معدودی از ما می‌دانیم آیا به‌اندازهٔ کافی درآمد داریم یا نه. این ناآگاهی به این دلیل است که تنها راه برای این‌که بفهمیم چه درآمدی واقعاً «کافی» ست، مقایسهٔ خودمان با دیگران است. چنان عادت کرده‌ایم خودمان را با دیگران مقایسه کنیم که به‌ندرت متوجه این مقایسه می‌شویم.

باید برداشت‌های ذهنی از موقعیتِ فرد را جدی بگیریم؛ چون دربارهٔ سرنوشت افراد اطلاعات زیادی در اختیار ما می‌گذارند. اگر خودتان را در پله‌های پایینیِ نردبانِ موقعیت می‌بینید، به‌احتمال زیاد در سال‌های آینده از افسردگی، اضطراب و درد مزمن رنج خواهید برد. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، احتمال این‌که تصمیماتِ بد بگیرید و عملکردتان در کار ضعیف باشد، بالاتر است. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، احتمال این‌که نظریات فراطبیعی و نظریهٔ توطئه را بپذیرید، بالاتر خواهد بود. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، بیش‌تر مستعد مشکلات وزنی، ابتلا به دیابت و ناراحتی قلبی خواهید بود. هرچه پله‌ای که انتخاب می‌کنید پایین‌تر باشد، سال‌های باقی‌مانده از عمرتان کم‌تر خواهد بود.