بریده‌هایی از کتاب سیصد و شصت و پنج روز در صحبت مولانا

انبیا از جنس نی بودند. چون به هوای دل خویش سخن نمی‌گفتند،

نویسنده انگلیسی به نام جرج هنری لیوز seweL yrneH egroeG که شوهر

نایب گفت که پیش از این کافران بت می‌پرستیدند و سجود می‌کردند ما در این زمان همان می‌کنیم؛ این که می‌رویم و مغل را سجود و خدمت می‌کنیم و خود را مسلمان می‌دانیم و چندین بتان دیگر در باطن داریم از حرص و هوا و کین و حسد و ما مطیع این جمله‌ایم پس ما نیز ظاهرآ و باطنآ همان کار می‌کنیم و خویشتن را مسلمان می‌دانیم.

سرِ ماه: در قدیم عقیده داشتند که مردان نیز مانند زنان دوره‌ای دارند و آن این است که مردان سر هر ماه سه روز دیوانه می‌شوند و باید با آنها مدارا کرد تا دورانشان بگذرد. مولانا در بیت آخر غزل می‌فرماید: چون ماه بر سفره من دائمآ حضور دارد پس برای من دائمآ سر ماه است یعنی جنون من ماهی سه روز نیست بلکه ماهی سی روز است. در مثنوی نیز می‌فرماید: من سرِ هر ماه سه روز ای صنم بی‌گمان باید که دیوانه شوم هین که امروز اولِ سه روزه است روز پیروز است نی پیروزه است هر که او اندر غمِ شاهی بود دمبدم او را سرِ ماهی بود

ابن‌مُقْری قرآن را درست می‌خواند. آری، صورت قرآن را درست می‌خواند، ولیکن از معنی بی‌خبر. دلیل بر آن که حالی که معنی را می‌یابد رد می‌کند، به نابینایی می‌خواند. نظیرش مردی در دست قُندُز دارد؛ قندزی دیگر از آن بهتر آورند، رد می‌کند. پس دانستیم قندز را نمی‌شناسد. کسی این را گفته است که قندز است؛ او به تقلید به دست گرفته است. همچون کودکان که با گردکان بازی می‌کنند، چون مغز گردکان یا روغن گردکان به ایشان دهی، رد کنند که گردکان آن است که جغ‌جغ کند! این را بانگی و جغ‌جغی نیست! آخر خزاین خدای بسیار است و علمهای خدای بسیار. اگر قرآن را به دانش می‌خوانَد، قرآن دیگر را چرا رد می‌کند؟

دیگر از گوشه‌های این سمفونی ستایش زن است که از دیدگاه مولانا تجلی رحمتِ پروردگار و اعلامِ حضور او در روی زمین است. در نظر مولانا زن در لطافت و تعالی چنان به خداوند نزدیک است که گوئیا مخلوق نیست بلکه خالق است. پرتو حق است آن معشوق نیست خالق است او گوئیا مخلوق نیست و آن آرامش و سکون و مقام امن که خاص پروردگار است تنها در صحبت زن بر روی زمین حاصل می‌شود. آن که عالَم مستِ گفتارِ او بود و سخنش آدمیان را عالَم امن و آسایش بود باز به حمیرا می‌فرمود «کلِّمینی یا حُمیرا» یعنی «ای گل سرخ کوچک، با من سخن بگو».

مولانا در دیوان شمس مکرر از لفظ پری و پریخوان و شاه پریان یاد کرده و هر کجا به حسبِ حالِ کلام مقصودی دارد. گاه مقصود از پری همان شمس تبریزی است که چون پادشاه بر تخت دل او تکیه می‌زند و فرمان می‌راند، در عین حال شامل هر پیرِ طریقت و هر انسانِ کاملِ مکمل نیز می‌شود. و گاه نیز مقصود از پری حضرت احدیت است.

اشاره است به آیه ۲۹ سوره قصص از قرآن. خداوند می‌فرماید: موسی از درختی شنید که من خدا هستم. در نظر عارفان، هر درختی، اگر نیک نظر کنند، همان درختِ وادی طور است. موسی‌یی نیست که دعوی أنَا الحق شنود ور نه این زمزمه در هر شجری نیست که نیست حاجی سبزواری

یدق: پیاده در شطرنج. در بازی شطرنج، اگر بازیگر بتواند پیاده خود را به خانه آخر برساند آن پیاده فرزین می‌شود که همان وزیر است. مولانا گوید در شطرنج عشق واقعه مهم‌تری رخ می‌دهد و آن این است که پیاده (سالِک راه) می‌تواند در سایه پادشاهِ فرّخ‌رویی پیش رود و نه وزیر بلکه خود پادشاه شود و این همان است که در حدیث قدسی آمده است: «عبدی، أَطِعْنی حتّی أَجْعَلُکَ مِثلی» (ای بنده من، به طاعتِ من پرداز تا تو را شبیه خود یعنی پادشاه کنم).

شب روحها واصل شود، / مقصودها حاصل شود چون روز روشن‌دل شود / هرکاو ز شب آگاه شد