کتاب دفتر روشنایی

و هم ازو شنیدم که می‌گفت: «نخستین حج که گزاردم خانه را دیدم. دیگر بار حج گزاردم، صاحبْ خانه را دیدم و خانه را ندیدم. سه دیگر بار حج گزاردم نه خانه را دیدم و نه صاحب خانه را.»

بایزید گفت: «اگر سیصد سال روزه بگیری و سیصد سال به نماز ایستی و بر آنچه من تو را بران می‌بینم، باقی باشی، از این علم ذرّه‌ای نصیب نخواهی بُرد.» گفت چرا ای استاد؟ بایزید گفت: «زیرا تو در حجابِ نَفْس خویشی.»

«اولیای او را دوست می‌دار، تا تو را دوست بدارند، زیرا که خدای در هر شبانه‌روز هفتاد بار به دل اولیای خویش می‌نگرد، شاید در قلبِ یکی از اولیای خویش نظری به نام تو کند و بر تو ببخشاید.»

علامت آنک حق تعالی او را دوست دارد آن بودکه سه خصلت بدو دهد: سخاوتی چون سخاوت دریا و شفقتی چون شفقت آفتاب و تواضعی چون تواضع زمین. (۶b)

اگر مرا گویند فردا در قیامت که: چرا نکردی؟ دوست‌تر از آن دارم که گویند: چرا کردی؟ یعنی طاعت زیادتی نیاوردن بهتر از آنک معصیت کردن.

از بایزید شنیدم که می‌گفت: «سی سال خدای را جُستم. پس دانستم که من اویم. پنداشتم که من او را می‌جویم و او بود که مرا می‌جُست.»

و هم ازو شنیدم که می‌گفت هر روز که در آن بایزید وَجْدی نداشت و بلایی بدو نمی‌رسید و دشواریی نمی‌دید پروردگار خویش را ندا می‌داد که اِلاهی امروز نانِ مرا فرستادی و بلای مرا نفرستادی که با آن نان خورش کنم. گفت که پیوسته از خدای بلا می‌خواست و کیا داعی، رحمه‌الله، آنگاه که حدیث بلای مردان و ابدال می‌کرد این بیت پارسی را می‌خواند: مرا دلی‌ست که هروقت کان غمین نشود به غمگنان شود و غم فراز گیرد وام.

چنان که ملاحظه می‌شود، «آدم»، که در روایتِ مؤلف ما فرزند بایزید از همسری به نام حِرّه دهستانیه است، کسی نیست جز برادرِ بایزید، که بر طبق روایات قدیم سه برادر بودند: بایزید، آدم و علی. و آنها که در دوره‌های بعد خواسته‌اند خود را از فرزندان بایزید، عارف نامدار و سلطان العارفین، به شمار آورند این نسبت را اختراع کرده‌اند و «آدم» برادرِ بایزید را تبدیل به پسرِ او، از همسری به نام حُرّه دهستانیه، کرده‌اند.

ردّ و قبولِ «شطح» ردّ و قبول «علمی و منطقی» نیست. ردّ و قبولِ «هنری» و «اقناعی» است.

شطح کلمه‌ای است که تعریف علمی آن محال است. «گزاره‌ای» است «هنری و عاطفی.» این گونه گزاره‌های هنری و عاطفی ظاهری غامض و پیچیده دارند و معنای آن برای بعضی قابل قبول است و برای بعضی دیگر غیرِ قابل قبول. همه کسانی که در طولِ تاریخ ستایشگرانِ «اَنا الحقِّ» حلّاج و «سبحانی» بایزید بوده‌اند، کسانی بوده‌اند که این گزاره‌ها ایشان را اقناع کرده است و تمامی کسانی که به کشتنِ حلّاج و آواره کردن بایزید کوشیده‌اند، و در طولِ تاریخ منکرانِ ایشان بوده‌اند، کسانی بوده‌اند که این گزاره‌ها آنان را اقناع نکرده است.